ચોથો વેદ

અગ્નિ અને સોમપૂજક પુરોહિત.

એ નામનો ચાર વેદમાંનો ચોથો વેદ. એના મંત્રદ્રષ્ટા અથવા ઋષિ ભૃગુ અગર અંગિરા ગોત્રવાળા હોવાથી એને ભૃગ્વાંગિરસ અને અથર્વાંગિરસ, તેમ જ એમાં મુખ્યત્વે બ્રહ્માના કાર્યનું પ્રતિપાદન હોવાથી બ્રહ્મવેદ પણ કહે છે. આ વેદમાં શત્રુના નાશ માટેના અનેક જાતના શાપ હોવા ઉપરાંત આપત્તિ, પાપ, સંકટ દૂર કરવાની અને સહીસલામતી મેળવવાની પુષ્કળ સ્તુતિ, તેમ જ સંખ્યાબંધ સ્તોત્ર છે. એની પૈપ્પલ, દાતા, પ્રદાંતા, સ્નાતા, સ્નૌતા, બ્રહ્મદાવલા, શૌનકીય, દેવિદર્શતી અને ચારણવિદ્યા એવી નવ શાખા હતી. કેટલાક એ નવ શાખાનાં નામ આ પ્રમાણે ગણાવે છે: પિપ્પલાદા, શૌનકીયા, દામોદા, તોતયના, જાજલા, બ્રહ્મપલાશા, કૌનખિના, દેવદર્શિના અને ચારણવિદ્યા. એ શાખામાંથી આજકાલ કેવળ ૨૦ કાંડ, ૧૧૧ અનુવાક, ૭૩૧ સૂક્ત અને ૪૭૯૩ મંત્રવાળી શૌનકીય શાખા મોજૂદ છે. ધનુર્વેદ એનો ઉપવેદ, અને પ્રશ્ન, મુંડક તથા માંડૂક્ય એનાં મુખ્ય ઉપનિષદ છે.

એ નામનો વેદનો મંત્ર.

બ્રહ્માનો મોટો પુત્ર.

બ્રાહ્મણ.

શિવ.

સ્વર્ગમાંથી અગ્નિને પ્રથમ લાવનાર કહેવાતો એ નામનો એક પુરોહિત. તે બ્રહ્માનો તેના મોઢામાંથી જન્મેલ પુત્ર અને એક પ્રજાપતિ મનાય છે. બ્રહ્માએ તેને બ્રહ્મવિદ્યા શીખવી હતી. અથર્વવેદ તેણે રચ્યાનું કહેવાય છે. કર્દમ મુનિની દીકરી શાંતિ તેની સ્ત્રી હતી.

(ડિંગળ) ચાર વેદ.