અંગીકાર; સ્વીકાર (2) કારણ; સમવાયી કારણ (3) જેમાંથી કોઈ પણ વસ્તુ બનાવાઈ હોય તે દ્રવ્ય

( વ્યાકરણ ) અધિકરણ એટલે સ્થળ; સાતમી વિભક્તિનો અર્થ. જેમકે, તે મંદિરમાં ગયો `મંદિરમાં ` એ સાતમી વિભક્તિમાં છે.

અધિષ્ઠાન; આધાર. જેમકે, શબ્દનું ઉપાદાન મૃદંગ.

( બૌદ્ધ ) અસહકૃત એટલે ગેરહાજર રહેલું કારણ. થનારી વૈજ્ઞાનિક શોધમાં આગળની વૈજ્ઞાનિક શોધનું હોવું તે ઉપાદાન કહેવાય.

ઇંદ્રિયોના સુખનો અનુભવ લેવાપણું.

ઉપકરણ; અવયવ; અંગભૂત પદાર્થ; સાધન સામગ્રી; મદદગાર વસ્તુ; `ઇનગ્રિડિઅંટ`.

કામની શરૂઆત.

ગ્રહણ; સ્વીકાર.

( સાંખ્ય ) ચારમાંની એક આધ્યાત્મિક તુષ્ટિ એટલે સંતોષ. તેમાં માણસ એક જ વસ્તુથી પૂરેપૂરા ફળની આશા કરીને બીજો પ્રયત્ન છોડી દે. જેમકે, સંન્યાસ લેવાથી જ વિવેક ઉત્પન્ન થશે, એમ સમજીને કોઈ સંન્યાસ જ લઈને સંતોષ માને અને વિવેક મેળવવા માટે બીજા યત્ન ન કરે.

જેમાંથી કોઈ પણ વસ્તુ બનાવાઈ હોય તે પદાર્થ. જેમકે, કપડાનું ઉપાદાન તંતુ એટલે તાંતણો.

જ્ઞાન; પરિચય; બોધ.

( બૌદ્ધ ) દૃઢ થયેલી તૃષ્ણા. જેમકે, કામ, આત્મવાદ, દૃષ્ટિ એટલે દુરાગ્રહ, શીલવ્રત.

ધૂપ, પુષ્પ વગેરે ચીજથી કરેલ ઉપાસના.

પોતપોતાના વિષયમાંથી ઇંદ્રિયોની નિવૃત્તિ.

મુખ્ય કારણ; કાર્ય એટલે છેવટના પરિણામની ઉત્પત્તિનું મૂળ.

મેળવવાપણું; એક શબ્દ પોતાનો અર્થ સાચવીને બીજા શબ્દનો અર્થ મેળવી લે તે.

( કાવ્ય ) શુદ્ધાલક્ષણાની ચાર માંહેની એક જાતનું નામ; અજહલ્લક્ષણા. જેમકે, ભાલા પ્રવેશ કરે છે. ડાંગો પ્રવેશ કરે છે, એમાં પોતાનો પ્રવેશ બંધ બેસે માટે ભાલા વગેરેથી પોતાના સંયોગમાં આવેલા પુરુષો લેવાય છે.

( જૈન ) સંસાર.

( ન્યાય ) મુખના સાધનનું જ્ઞાન. હાર, ચંદન, સ્ત્રી મારા સુખનું સાધન છે એવું જ્ઞાન ઉપાદાન કહેવાય.

હરણ; લેવું તે.

હેતુ; કારણ; સાધન; સામગ્રી; કાર્યરૂપ એટલે પરિણામમાં ફેરવાઈ જાય એવું કારણ. જેમકે, માટી એ ઘડાનું ઉપાદાન કારણ છે. વૈશેષિકમાં આને સમવાયીકારણ કાર્યમાં સમૂહ સંબંધથી રહેતું કારણ કહે છે. સાંખ્ય મત પ્રમાણે ઉપાદાન અને કાર્ય એટલે પરિણામ એક જ છે.