ભારનું પૃથ્વીના કેન્દ્ર તરફ ખેંચાવું તે; ગ્રૅવિટેશન (2) બે પદાર્થો વચ્ચેનું આકર્ષણ; ગ્રૅવિટી

જેને લીધે વિશ્વના બધા પદાર્થ એકબીજાને ખેંચે છે તે બળ. ન્યૂટને શોધી કાઢેલો ગુરુત્વાકર્ષણનો નિયમ એ છે કે વસ્તુઓને જે આકર્ષણ એકબીજા પ્રત્યે થાય છે તે વસ્તુઓના જથ્થાના પ્રમાણમાં થાય છે. તેઓ એકબીજાના અંતરના વર્ગ ઉપર વિષમપણે આધાર રાખે છે. જો કોઇ પણ વસ્તુને હવામાં ઉડાવવામાં આવે તો જે બળ તેને હવામાં ઊડવામાં મદદ કરે છે તે બળ જ્યારે ખલાસ થાય છે ત્યારે તે વસ્તુ પાછી પૃથ્વી ઉપર પડે છે. ગુરુત્વાકર્ષણ એક સેકંડમાં ૩૨.૨ ફૂટ જેટલું છે. તેમાં પદાર્થના ગુણ ઉપર આધાર રહેતો નથી. વિષુવવૃત્ત પાસે ખેંચાણ ધ્રુવ પ્રદેશ કરતાં ઓછું હોય છે, પણ સાધારણ ગણતરી માટે ખાસ ફેર પડતો નથી. ચોક્કસ પ્રયોગોથી ગુરુત્વાકર્ષણ શોધી શકાય છે. ગુરુત્વાકર્ષણના બળથી સૂર્ય અને વિવિધ ગ્રહો પૃથ્વીને અસર કરે છે. પૃથ્વી ચંદ્ર ઉપર અસર કરે છે. પૃથ્વી અને કોઈ બીજી વસ્તુ પ્રત્યેનું આકર્ષણ તે વસ્તુના વજન ઉપરથઈ નક્કી થાય છે. પહાડ જેવી મહાન વસ્તુઓ વજનમાં કાંઈ પણ ફેરફાર કરતી નથી. વજન હમેશા ગુરુત્વાકર્ષણના મધ્યબિંદુને અનુસરીને રહે છે. મધ્યબિંદુમાંથી તે વસ્તુને આકર્ષતું દરેક બળ પસાર થાય છે. જ્યારે કોઈ પણ વસ્તુને ઊચકવામાં આવે ત્યારે અમુક ખેંચાણ થાય છે. જે ખેંચાણ થાય છે એ જ ખેંચાણ પૃથ્વીનું હોય છે ને તેટલા જ પ્રમાણમાં પૃથ્વી તે વસ્તુને આકર્ષે છે. સીધા સમાંતર પાણીના નળમાં જ્યારે પાણીને ઉપરથી મળતું બળ બંધ થાય ત્યારે તે પાણી નીચે ઢળવાનો પ્રયત્ન કરે છે એટલે તેમાં ગુરુત્વાકર્ષણ દેખાઈ આવે છે. પાણીનું ટીપું જ્યારે જમીન ઉપર પડે ત્યારે તેનું ગોળ રૂપ બદલી જાય અને અણી આકાર ધારણ કરે. આ પ્રમાણે પૃથ્વીના આકર્ષણથી થાય છે. પ્રસિદ્ધ ખગોળવેત્તા કેપ્લર અને ન્યૂટને ગુરુત્વાકર્ષણના નિયમો ઘડ્યા અને તેથી ભરતીઓટ થાય છે તેનું સમાજને જ્ઞાન આપ્યું. ન્યૂટન પહેલાં યરપ આદિ દેશમાં ઘણા ખગોળવેત્તા થઈ ગયા હતા, પરંતુ તેમાંથી કોઈને એ વાત સૂઝી ન હતી. તેથી ગુરુત્વાકર્ષણની શોધનું માન તેને જ આપવું ઘટે છે. આર્યાવર્તના ખગોળશાસ્ત્રકારોનું એ બાબત ઉપર ધ્યાન ખેંચાયેલું હતું અને તેમણે પરસ્પર આકર્ષણશક્તિના સિદ્ધાંત આપેલા જ હતા. જેમકે, आकृष्टिशच्किश्च महीयात, स्वस्थ गुरु स्वभिमुखं सशत्कया પૃથ્વી આકર્ષણ શક્તિવાળી છે ને તે આકાશમાં રહેલા ભારે પદાર્થને પોતાની તરફ ખેંચે છે. આ સૂચવે છે કે આપણા પ્રાચીન ઋષિઓના ધ્યાનમાંથી આકર્ષણશક્તિ નીકળી ગઈ નહોતી. એ સિવાય ભરતીઓટ વિષે પણ એક ઉલ્લેખ છે. ટૂંકાણમાં ગ્રહો, ઉપગ્રહોને પોતાનું તેજ નથી, પરંતુ તે સૂર્યના તેજથી પ્રકાશે છે. તેનાં તથા ચંદ્ર, બુધ, શુક્રની કળા વગેરેનાં પ્રમાણ સંસ્કૃત ગ્રંથોમાંથી મળી આવે છે. આ શક્તિનો થોડોઘણો પત્તો ભાસ્કાચાર્યને સંવત ૧૨૦૦માં લાગ્યો હતો. તેમણે પોતાના સિદ્ધાંતશિરોમણિમાં સ્પષ્ટ લખ્યું છે કે, પૃથ્વીમાં આકર્ષણશક્તિ છે, તેથી તે આકાશસ્થ નિરાધાર ભારે પદાર્થને પોતાની તરફ ખેંચે છે. જે પદાર્થ પડે છે તે પૃથ્વીના આકર્ષણથી પડે છે. ગુરુત્વાકર્ષણ સમજવા માટે એક સાદો દાખલો લઈએ. જો પૃથ્વીની એક બાજુ ઉપરથી બીજી બાજુ સુધી પૃથ્વીના કેંદ્રમાંથી પસાર થતું એક કાણું પાડવામાં આવે અને જો એક પથ્થરનો કટકો આપણે તે કાણામાં નાખીએ તો પ્રથમ પથ્થર વધારે અને વધારે ગતિ પામતો પૃથ્વીના કેંદ્ર સુધી આવી પહોંચશે. દરમિયાન પથ્થરે એટલોબધો વેગ મેળવ્યો હશે કે તે કેંદ્ર ત્યજી દઈ બીજી બાજુ તરફ અમુક અંતર સુધી નીચે જશે પણ પછી તેની ગતિ ધીમી પડી જશે અને પાછો કેંદ્ર તરફ ખેંચાશે. પૃથ્વીમાં એક બાજુથી બીજી બાજુ સુધી કદી પણ કાણું પડે નહિ અને ધારો કે કદાચ પાડ્યું હોય તો નીચે નાખેલ પથ્થર પૃથ્વીની અંદરની ગરમીથી પ્રવાહી થઇ જઇ એકરસ થઈ જશે.

પૃથ્વીના મધ્યબિંદુ તરફનું આકર્ષણ; નાન વજનનું મોટા તરફ ખેંચાવું તે; આકર્ષણ શક્તિ; `ગ્રેવિટેશન`.

સઘળા ભાર અને પદાર્થનું તેના મધ્યબિંદુ તરફ ખેંચાવું તે.