ઘાટ; પાર ઊતરવાનો માર્ગ (2) કોઈ પવિત્ર કે જાત્રાની જગા

અવતાર.

અવસર; સમય.

ઉપદેશ; બોધ.

ઉપાધ્યાય; ગુરુ.

ઉપાય.

ખાતાનો ઉપરી અધિકારી; મંત્રી. અગાઉ અગત્યનાં અને બિન અગત્યનાં ખાતાંના ઉપરીઓ અઢાર તીર્થોને નામે ઓળખાતા. સોમદેવસુરિએ આપેલા અવતરણમાં તીર્થોને ન્યાય તથા જાહેર બાંધકામ ખાતાંના અમલદાર કહ્યા છે. એટલું તો નક્કી જ છે કે, ખાતાના ઉપરીને તીર્થ કહેતા. અર્થશાસ્ત્રમાં અઢાર તીરથ જણાવ્યા છે. (૧) મંત્રી, (૨) પુરોહિત, (૩) સેનાપતિ એટલે લશ્કર ખાતાનો મંત્રી, (૪) યુવરાજ, (૫) દૌવારિક, (૬) અંતરવંશિક એટલે અંતઃપુરનો મુખ્ય અધિકારી, (૭) પ્રશાસ્ત્રી એટલે કેદખાનાને લગતા ખાતાનો અધિકારી, (૮) સમાહરત્રિ એટલે મહેસૂલ ખાતાનો મંત્રી, (૯) સન્નિધાત્રિ એટલે તિજોરી ખાતાનો મંત્રી, (૧૦) પરદેશત્રિ, (૧૧) નાયક એટલે લશ્કરનો મુખ્ય સેનાપતિ, (૧૨) પૌર એટલે પાટનગરનો સૂબો, (૧૩) વ્યવહારિક એટલે ન્યાયાધીશ, (૧૪) કારમાંતિક એટલે ખાણો અને કારખાનાંનો અમલદાર, (૧૫) મંત્રી પરિષદ અધ્યક્ષ એટલે રાજસભાનો અધ્યક્ષ, (૧૬) દંડપાલ એટલે લશ્કરની ખાદ્ય ખોરાકીની વ્યવસ્થા રાખનાર અમલદાર, (૧૭) દુર્ગપાલ એટલે રાજ્યના બચાવ માટે વ્યવસ્થા રાખનાર અમલદાર અને (૧૮) અંતપાલ અથવા રાષ્ટ્રાંતપાલ એટલે રાજની સરહદ ઉપર દેખરેખ રાખનાર અમલદાર.

ઘાટ; પાર ઊતરવાનો માર્ગ; ઓવારો; નદી વગેરેમાં ઊતરવાનો રસ્તો.

તારનાર પુરુષ; ઉદ્ધારક.

તીર્થંકર.

પુણ્ય કામ.

પ્રભુ; ઈશ્વર.

બૌદ્ધ શાસ્ત્રથી વિરુદ્ધ શાસ્ત્ર.

બ્રાહ્મણ; વિપ્ર.

મહેમાન; અતિથિ.

માતાપિતા.

યાત્રા કરનાર માણસ.

રાજસેવક. જેમકે, મંત્રી, પુરોહિત, સેનાપતિ વગેરે.

સંન્યાસીઓની એક ઉપાધિ; સંન્યાસીને લાગતું એક વિશેષણ.

અગ્નિ.

આગમ.

ઋષિએ સેવેલ પાણીવાળું પાત્ર.

કુરુક્ષેત્રના રામહૂદ વગેરે પવિત્ર કુંડ.

ક્ષેત્ર.

ઘટ; ઘડો.

ચરણામૃત; દેવસ્નાનજળ.

જળાશયથી એક વેંત જેટલો પ્રદેશ.

જળાશયમાં ઊતરવા યોગ્ય ઢાળ પડતો ક્રમે ક્રમે નીચો નીચો ગયેલો ભૂમિભાગ.

તરવાનું સ્થાન.

( જૈન ) તીર્થંકર નામ; એ નામનું કર્મ; નામ કર્મની એક પ્રકુતિ. તેને લીધે જીવ તીર્થંકરપણું પામે.

દર્શન; મત.

પવિત્ર વિષય.

પાદોદક; વિષ્ણુ, બ્રાહ્મણ, સંન્યાસી વગેરેનું સ્નાનોદક.

પુણ્ય સ્થાન; ધર્મક્ષેત્ર; પાપમુક્તિ થાય એવું પવિત્ર સ્થળ; પુણ્ય ભૂમિ; યાત્રાનું સ્થાન; જાત્રાની જગા. તીર્થ ત્રણ જાતનાં છેઃ ૧. જંગમ, ૨. માનસ અને ૩. સ્થાવર. તીર્થની ભાવના કાંઈ કેવળ બ્રાહ્મણોએ વિકસાવેલી નથી. તીર્થની ભાવનાના વિકાસમાં બૌદ્ધ ધર્મનો હિસ્સો ઘણો મોટો છે. કદાચ તીર્થયાત્રાની ભાવના માટે હિંદુ ધર્મ બૌદ્ધ ધર્મનો ઋણી પણ હોય. ભગવાન બુદ્ધ જે સ્થળે જન્મ્યા, જે સ્થળે પીપળાના ઝાડ નીચે એમને જ્ઞાન થયું, જે સ્થળે ભગવાન બુદ્ધે પ્રથમ ધર્મોપદેશ કર્યો અને જે સ્થળે પોતે પરિનિર્વાણ પામ્યા, તે સ્થળો એમના પરિનિર્વાણ પછી તરતમાં જ પવિત્ર મનાવાં લાગ્યાં હશે. મહારાજા અશોકે આ સ્થળે તથા બીજાં અનેક સ્થળોએ ભગવાન બુદ્ધના શરીરના અવશેષો ઉપર સ્તૂપો બંધાવ્યા હતા એ પ્રસિદ્ધ છે. એટલે ઈ.સ. પૂર્વે ત્રીજા શતકથી આ દેશનાં કેટલાંક સ્થળો બૌદ્ધ ધર્માનુયાયીઓમાં ખાસ પવિત્ર સ્થાનો અથવા તીર્થસ્થાનો મનાવા લાગ્યાં હતાં.

યજ્ઞ.

યોનિ.

વિદ્યા.

વ્યાધિની ચિકિત્સા; નિદાન; કારણ.

( જૈન ) શાસન; તીર્થંકરનું સામ્રાજ્ય.

શાસ્ત્ર.

શૈવ મતનો એ નામનો એક વિભાગ.

( જૈન ) સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપી ચાર સમુદાય કે સંઘ.

સ્ત્રીરજ.

સ્નાન કરવાથી પાપ જાય અને પુણ્ય થાય એવાં ભાગીરથી, ગોદાવરી વગેરેનાં જળ. જળપ્રધાન હોય તે તીર્થ કહેવાય અને સ્થળપ્રદાન હોય તે ક્ષેત્ર કહેવાય.

હરકોઈ સંપ્રદાય.

હાથનું કોઈ ખાસ સ્થાન. જમણા હાથના અંગૂઠાનો ઉપલો ભાગ બ્રહ્મતીર્થ, અંગૂઠા અને તર્જનીનો મધ્ય ભાગ પીતૃતીર્થ, ટચલી આંગળીનો નીચેનો ભાગ પ્રાજાપત્યતીર્થ અને આંગળીઓનો આગલો ભાગ દેવતીર્થ મનાય છે. આ તીર્થો વડે અનુક્રમે આચમન, પિંડદાન, પિતૃકાર્ય અને દેવકાર્ય કરવામાં આવે છે.

પવિત્ર.