દેવતા; સુર; સ્વર્ગમાં રહેતું દિવ્ય સત્ત્વ (2) ભગવાન; પરમેશ્વર (3) સ્વામી; શેઠ; રાજા (આદર ને શ્રેષ્ઠતાસૂચક)

આર્ય લોકોની એ નામની એક સર્વશ્રેષ્ઠ જાતિ. આ લોકો વિદ્વાન, હુન્નરકલાસંપન્ન, ઈશ્વરભક્ત, દાની, પરોપકારી, સજ્જન અને ગૌર વર્ણના હતા. તેમનાં લગ્નજીવન શિથિલ હતાં. મોજશોખ અને સ્વચ્છંદથી આખરે આ ઉત્તમ જાતિનો નાશ થયો.

ઇંદ્રિય.

ઈશ્વરી અંશવાળું સ્વર્ગમાં રહેનાર ઉત્તમ જન; સુર; અમર; અજર; સ્વર્ગમાં રહેતું દિવ્ય સત્ત્વ; દેવતા. ૮ વસુ, ૧૧ મરુત, ૧૨ આદિત્ય, ઇંદ્ર અને પ્રજાપતિ મળી દેવ ૩૩ મનાય છે. જૈન મતે દેવોના પાંચ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છેઃ (૧) દ્રવ્યદેવ એટલે શુભ કર્મ દ્વારા દેવગતિ સંબંધી આયુષ્યનો બંધ પાડી દીધો હોય તે મનુષ્ય અથવા તિર્યંચ પંચેદ્રિય. (૨) નરદેવ એટલે સાર્વભૌમ ચક્રવર્તી રાજા, જેને ચૌદ રત્ન, નવનિધિ તેમ જ છ ખંડનું સ્વામિત્વ પ્રાપ્ત થયેલ હોય. તે અન્ય મનુષ્યો કરતાં પૌદ્રગલિક ઋદ્ધિમાં સર્વોત્તમ વર્તે છે. (૩) ધર્મદેવ એટલે જેઓશ્રી તારક જિનેશ્વર દેવના પુનિત પ્રવચનના અર્થને અનુસરનારા અને ઉત્તમ પ્રકારના શાસ્ત્રોક્ત આચારને પાળનારા આચાર્ય વગેરે. (૪) દેવાધિદેવ એટલે તીર્થંકર નામકર્મના ઉદયથી જેઓ પોતાની સુધા સમી વાણીથી ભવ્યાત્માઓ ઉપર અસીમ ઉપકાર કરે છે તેવા પરમ પૂજ્ય સર્વોત્તમ આત્માઓ. (૫) ભાવદેવ એટલે જેઓ નાના નાના પ્રકારની ક્રીડા કરવામાં લુબ્ધ છે અને દેવગતિ પામેલા છે. ક્ષુધાતૃષા દેવોને ઘણીજ ઓછી લાગે છે, દીપ્યમાન વૈક્રિય શરીર હોવા સાથે તેઓ સર્વાંગ સુંદર હોય છે. તેમને નિમેષોન્મેષ થતી નથી. જ્યોતિરૂપ દેહ હોવાથી તેમનો પડછાયો પડતો નથી. પૃથ્વી ઉપર આવતાં ભોંયને તેનો પાદસ્પર્શ થતો નથી. દેવ શબ્દ દિવ્ એટલે પ્રકાશવું ધાતુમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ છે. પરમાત્મા રશ્મિ, વિભૂતિ, કિરણ, શક્તિ વડે વ્યક્ત થઈ શકે છે. ભુર્લોકના પ્રધાન દેવતા અગ્નિ, ભુવઃ અંતરિક્ષના વાયુ, સ્વર એટલે દ્યૌ સ્વર્ગના સૂર્ય અને ભૂર્ભુવ સ્વઃ એ ત્ર્યૈલોક્યના પ્રજાપતિ છે. તેના પેટામાં બીજા દેવતાઓનો સમાસ થઈ જાય છે. પરમાત્મા જે શક્તિઓ વડે આ વિશ્વયજ્ઞ કરી રહેલ છે તે શક્તિઓ જ તે દેવ દેવતાઓ. દેવતાઓ સૂક્ષ્મ શરીરવાળા હોવાથી સ્થૂળ અન્ન ખાઈ શકતાં નથી. યજ્ઞના ધૂમ્ર દ્વારા હુતદ્રવ્ય દેવોને મળે છે. ઉપાસક કે સાધક દેવની પાસે રહી પોતાની ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાના સંક્રમણ મુજબ પોતાના દેવને ઘડીને તે દેવ સાથે ઐક્ય કરી, તે દેવરૂપ કળાકાર થઈ રહે છે. પોતાના અંતઃશરીરનાં ચક્રોમાં તે દેવનું જ ધ્યાન ધરી તૃપ્ત થાય છે. દેવની ઉપાસનામાં દેવરૂપ થઈ જવાની ભાવના છે. તેત્રીશ દેવોમાં અગ્નિ, પૃથ્વી, આદિત્ય, ચંદ્રમા અને નક્ષત્રો એ પાંચ વસુ મૂર્તિમાન અર્થાત્ દેહધારી સાકાર છે. અગિયાર રુદ્ર, બાર આદિત્ય, મન, પંચ જ્ઞાનેંદ્રિય, વાયુ, અંતરિક્ષ, દ્યૌ અને વેદમંત્રો એ શરીર રહિત નિરાકાર અર્થાત્ અમૂર્ત દેવતા છે. એ જ પ્રમાણે વીજળી અને વિધિયજ્ઞ એ બે સાકાર તથા નિરાકાર એ બે પ્રકારના દેવ છે. આ સર્વે ફક્ત વ્યવહારોપયોગી છે. માતા, પિતા, આચાર્ય તથા અતિથિ એ દેવો વ્યવહારોપયોગી હોઈ પરમાર્થનો પ્રકાશ કરનારા પણ છે. માત્ર ઈશ્વર જ ઇષ્ટોપયોગી હોવાથી સર્વનો ઉપાસ્ય દેવ છે. વેદદૃષ્ટિએ જોતાં પરમાત્મા જ એક ઉપાસ્ય દેવ છે. અગ્નિદેવ વાણીરૂપે મુખમાં, વાયુદેવ પ્રાણરૂપ થઈ નાસિકામાં, આદિત્યદેવ ચક્ષુરૂપે થઈને મનઃછિદ્રમાં, ઔષધિ અને વનસ્પતિઓ અર્થાત્ તેમના અધિષ્ઠાતા દેવો લોમરૂપ થઈ એટલે સ્પર્શેંદ્રિયરૂપ થઈ ત્વચામાં, ચંદ્રમાં મનરૂપે થઈ હૃદયમાં, મૃત્યુ અપાનરૂપ થઈ નાભિમાં, વરુણદેવ હેતોરૂપ થઈ શિશ્નમાં રહેતા મનાય છે. અશના એટલે ક્ષુધા અને પિપાસા એ આ સર્વ દેવોને મળતા ભાગમાં ભાગીદાર હોય છે.

ઋત્વિજ; આચાર્ય.

એ નામે એક ઋષિ.

એક જાતનો કપાસ.

( પિંગળ ) એક સમવૃત્ત વર્ણમેળ છંદ. તે સંસ્કૃતિ છંદનો એક ભેદ છે. તેને મહાભુજંગપ્રયાત, મહાભુજંગ, ભુજંગ, સુધાપ, મહાનાગ, સવૈયા પણ કહે છે. તેમાં આઠ યગણ મળી ૨૪ વર્ણ હોય છે. તેમાં બારમા અક્ષર પછી યતિ કે વિસામો આવે છે.

કૃષ્ણ.

તેજોમય વ્યક્તિ.

તેત્રીશ સૂચક સાંકેતિક શબ્દ. વાસ્તવિક રીતે દેવ તેત્રીશ છે.

ત્રિવષ્ટપ્રમાં એટલે તિબેટમાં રહેનારા લોકો.

દાન આપનાર માણસ.

દિયેર; દેર; પતિનો નાનો ભાઈ.

દેવદાર.

દૈત્ય; રાક્ષસ; પિશાચ.

ધર્મ.

પતિ; ધણી; ભરથાર.

પંડિત; વિદ્વાન.

પારો.

પ્રભુની પ્રતિમા; મૂર્તિ.

બાળક.

બ્રહ્મા.

બ્રાહ્મણને માન આપવા વપરાતો શબ્દ.

ભગવાન; ઈશ્વર; પરમેશ્વર; દેવાધિદેવ; પરમાત્મા; વિશ્વેશ. જે પોતાના સ્વરૂપમાં આનંદથી પોતે જ ક્રીડા કરે છે, કોઈની સહાયતા વિના ક્રીડાવત્ સહજ સ્વભાવથી સર્વ જગતને બનાવે છે, સર્વ ક્રીડાઓના આધાર છે, સર્વને જીતનારા અને જેને કોઈ જીતી શકે નહિ એવા છે, ન્યાય અને અન્યાયરૂપ વ્યવહારોના જાણનાર અને ઉપદેષ્ટા છે, સર્વના પ્રકાશક છે, સર્વ મનુષ્યને પ્રશંસા કરવા યોગ્ય છે અને નિંદાને યોગ્ય નથી, જે સ્વયં આનંદસ્વરૂપ અને બીજાને આનંદ કરાવે છે, જેને લેશ પણ દુઃખ નથી, જે સદા હર્ષિત, શોક રહિત અને બીજાને હર્ષિત કરવા અને દુઃખોથી પૃથક્ રાખવાવાળા છે, જે પ્રલય સમયે અવ્યક્તમાં સર્વ જીવોને સુવાડે છે, જે સર્વમાં વ્યાપ્ત અને જાણવા યોગ્ય છે એવા પરમેશ્વરનું નામ દેવ છે દેવ શબ્દમાં દિવ્ ધાતુ છે. આ ધાતુના દશ અર્થ છેઃ (૧) ક્રીડા, (૨) વિજિગીષા, (૩) વ્યવહાર, (૪) દ્યુતિ, (૫) સ્તુતિ, (૬) મોદ, (૭) મદ, (૮) સ્વપ્ન, (૯) કાંતિ, (૧૦) ગતિ. દેવો તેત્રીશ ગણાય છે, એટલે જેમાં આમાંના જેટલા ગુણો હોય તે પ્રમાણે તેનું દેવત્વ વધારે ઓછું કહેવાય છે. પરંતુ ઈશ્વરમાં સર્વ ગુણો હોવાથી તે જ દેવ ઉપાસ્ય છે.

( જૈન ) ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જ્યોતિષી અને વૈમાનિક દેવતા. દેવોના ચાર નિકાય છેઃ ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષ્ક અને વૈમાનિક કલ્પોપપન્ન દેવ સુધીના ચતુર્નિકાયિક દેવોના અનુક્રમે દશ, આઠ, પાંચ અને બાર ભેદ છે. ચતુર્નિકાયના ઉપરના દશઆદિ એકેક ભેદ ઇંદ્ર, સામાનિક, ત્રાયસ્ત્રિંશ, પારિષદ્ય, આત્મરક્ષ, લોકપાલ, અનીક, પ્રકીર્ણક, આભિયોગ્ય અને કિલ્બિષિક રૂપે છે. વ્યંતર અને જ્યોતિષ્ક ત્રાયસ્ત્રિંશ તથા લોકપાલ રહિત છે. ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષ્ક અને પહેલા તથા બીજા સ્વર્ગના વૈમાનિક આટલા દેવો મનુષ્યની માફક કામસુખનો અનુભવ કરીને પ્રસન્નતા મેળવે છે. બાકીના દેવો બે બે કલ્પોમાં ક્રમથી સ્પર્શ, રૂપ, શબ્દ અને સંકલ્પ દ્વારા વિષયસુખ ભોગવે છે. બીજા બધા દેવો વૈષયિક સુખની રહિત હોય છે.

મૂર્ખ માણસ.

મેઘ; વાદળ.

( નાટ્ય ) રાજા.

રૂપ, ગુણ વગેરેથી પૂર્ણ સારો માણસ; સુંદર જન.

વરસાદનો દેવ ઇંદ્ર.

વિષ્ણુનાં હજાર માંહેનું એક નમ. તે સૃષ્ટિ વગેરેથી ક્રીડા કરે છે, દૈત્યો વગેરેને જીતવા ઇચ્છે છે, સર્વ ભૂતોમાં વ્યવહાર કરે છે, અંતરાત્મારૂપથી પ્રકાશિત થાય છે, સ્તુત્ય પુરુષોથી સ્તવન કરાય છે અને સર્વત્ર જાય છે, તેથી તે દેવ કહેવાય છે.

શિવનાં હજાર માંહેનું એક નામ.

સાધુ; મુનિ.

સ્વામી; શેઠ; માલિક.

હિંદી સાહિત્યનો એ નામનો એક પ્રખ્યાત કવિ.

એ નામની એક બંગાળી અટક.

દેણગી; આપવું તે.

લલિત વિસ્તરમાં જણાવેલ ચોસઠ માંહેની એ નામની એક લિપિ.

આકાશ.

( જૈન ) ઇંદ્રક વિમાનનું નામ.

એ નામની અટકનું માણસ.

એ નામની અટકનું.

દીપનાર; તેજસ્વી; દેદીપ્યમાન.

પૂજ્ય.