એક જાતનું નેતર (2) પેટમાંનું મોટું આંતરડું (3) માટી કે ધાતુનો ગોળ પોલો લાંબો ઘાટ (4) પાણીની પાઇપ (5) પાણીની ચકલી (લા.) (6) (સં.) નળ રાજા – દમયંતીનો પતિ (7) (સં.) સેતુ બાંધનારો રામની સેનાનો એક વાનર નાયક

( પુરાણ ) ઇક્ષ્વાકુ કુલોત્પન્ન ઋતુપર્ણ રાજાના બે માંહેનો બીજો પુત્ર.

એ નામનો એક નદ.

એ નામનો એક સંવત્સર; ૬૦ માંહેનો ૫૦ મો સંવત્સર.

એ નામે એક પિતૃદેવ.

એક જાતનું ઘાસ; નળ; બરૂ.

( પુરાણ ) કશ્યપની કન્યા સિંહિકાને વિપ્રચિતિ દાનવથી ઉત્પન્ન થયેલ તેર માંહેનો એક પુત્ર; સૈંહિકેય.

ગંદકી, મેલું આદિ વહે તેવો ઇંટ, પથ્થર આદિનો બનાવેલો માર્ગ.

( પુરાણ ) ચંદ્રવંશી આયુકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ યદુરાજાના ચાર માંહેનો ત્રીજો પુત્ર.

જૂના વખતમાં લડાઈને વખતે વપરાતું ઘોડાનગારૂં.

નરકટ; નેતરના જેવો એક છોડ.

( પુરાણ ) નિષધ દેશાધિપતિ સૂર્યવંશી વીરસેન રાજાનો એ નામનો એક પુત્ર; નળ. તે રૂપે ઘણો સુંદર, સત્યવાદી અને અશ્વવિદ્યામાં નિપુણ હતો. હંસની મદદથી તે વિદર્ભ દેશાધિપતિ ભીમ રાજાની કુંવરી દમયંતીને પરણ્યો હતો. દમયંતીથી તેને ઇંદ્રસેન નામે પુત્ર અને ઇંદ્રસેના નામે પુત્રી થયાં. પોતાના ભાઈ પુષ્કર સાથે જુગટું રમવાથી નલ પોતાનું રાજ હારી ગયો, તેથી પુષ્કરે નળને એક વસ્ત્ર આપીને નગર બહાર કાઢી મૂક્યો. બાળકોને તેમને મોસાળ મોકલી દમયંતી પણ એક વસ્ત્રે નલની સાથે ગઈ. તેઓ ભૂખ્યાં જંગલમાં જતાં હતાં ત્યાં કલિએ પક્ષીરૂપે દેખાવ દીધો. નલે તેને પકડવાને પોતાનું વસ્ત્ર તેના ઉપર નાખ્યું. તે લઈ પક્ષી ઊડી ગયાં. આથી નલે દમયંતી પાસેથી અર્ધું વસ્ત્ર ફાડીને પહેર્યું. એક રાત્રે દમયંતીને છોડી નલ ચાલ્યો ગયો. દમયંતી એકલી વનમાં ભટકવા લાગી. ત્યાં અજગરે તેને પકડી. તેમાંથી પારધીએ તેને છોડાવી. પારધી દમયંતી ઉપર મોહિત થયો, પણ દમયંતીની ક્રોધન્વિત દૃષ્ટિથી તે બળીને ભસ્મ થયો. ત્યાંથી તે એક વણજારની સાથે ચેદિ દેશમાં સુબાહુ રાજાના નગરમાં સુખરૂપ પહોંચી. ત્યાં અંતઃપુરમાં રાજકુંવરી સુનંદાની દાસી તરીકે દિવસ ગાળવા માંડી સુનંદાની મા દમયંતીની માસી થતી હતી, છતાં તેણે દમયંતીને ઓળખી નહિ. નલ રાજા અરણ્યમાં જતો હતો ત્યાં અરણ્યમાં દવ લાગેલો જોયો અને તેમાંથી કોઈને બૂમ પાડતું જોયું. પાસે જતાં તેણે કર્કોટક નાગને બળતો જોયો. નલે તેને બહાર કાઢ્યો ત્યારે તેણે તેને દંશ કર્યો, તેથી તેનું શરીર કૂબડું થઈ ગયું. સર્પે કહ્યું કે, મારા વિષેની અસર તારી અંદર રહેલા કલિ ઉપર થશે અને જ્યારે તારે તારૂં પૂર્વરૂપ ધારણ કરવું હોય ત્યારે મારૂં સ્મરણ કરજે એટલે હું તને પૂર્વવત્ કરીશ. પછી નલ અયોધ્યાના રાજા ઋતુપર્ણને ત્યાં જઇ બાહુક તરીકે ઘોડારમાં રહ્યો. પોતાના જમાઇ અને દીકરી જંગલમાં ગયાં છે એ વાત જાણીને ભીમ રાજાએ તેની શોધમાં સુદેવ નામના બ્રાહ્મણને મોકલ્યો. તેને અચાનક દમયંતીનો ભેટો થયો. તેને લઇ સુદેવ ઘેર ગયો. પછી દમયંતીએ નલની શોધ માટે અનેક બ્રાહ્મણોને જુદી જુદી દિશામાં મોકલ્યા. પર્ણાંદ નામનો બ્રાહ્મણ ટેલ નાખતો નાખતો અયોધ્યા પહોચ્યો, પણ કોઈ એની ટેલનો અર્થ સમજવું નહિ, પણ બાહુકે એનો ઉત્તર આપ્યો. તે સમાચાર લઈ પર્ણાદ કુંડિનપુર પાછો આવ્યો. પછી દમયંતીએ તેને ફરીથી અયોધ્યા મોક્લ્યો અને દમયંતીએ તેને ફરીથી અયોધ્યા મોક્લ્યો અને દમયંતી આવતી કાલે સૂર્યોદયે ફરીથી સ્વયંવર કરે છે એવા સમાચાર ઋતુપર્ણને આપવાનું કહ્યું. બાહુકની મદદથી ઋતુપર્ણ રાજા સૂર્યોદય પહેલાં કુંડિનપુર પહોંચી ગયો. ઋતુપર્ણને આવડતી અક્ષયવિદ્યા પોતે ગ્રહણ કરી અને પોતાની અશ્વવિદ્યા ઋતુપર્ણને આપી. આથી કલિ તેના શરીરમાંથી બહાર નીકળ્યો અને બહુ કરગરવાથી નલે તેને જવા દીધો. એક દિવસમાં નલ વિના ઋતુપર્ણ રાજા આવી શકે નહિ. તેથી દમયંતીને લાગ્યું કે, કદાચ બાહુક એ જ નલ હશે. પછી નાહવાની અને રાંધવાની પરીક્ષા કરી. નલે વરુણના વરદાને ખાલી વાસણમાં પાણી ભરી લીધું અને વગર દેવતાએ અગ્નિ પ્રગટાવ્યો. આથી દમયંતીને ખાતરી થઈ કે એ નલ જ છે. પછી દમયંતી નલને એકાંતમાં મળી. ત્યાં પ્રશ્ર પૂછતાં તે નલ હોવાની પૂરી ખાતરી થતાં દમયંતી તેને ચરણે પડી. હવે નલે પોતાનું મૂળ સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. પછી તેમણે પોતાને દેશ જઈ ન્યાયપુરઃસર રાજ્ય ચલાવ્યું.

પાણીનો નળ; નળી.

પેટ માંહેનું મોટું આંતરડું.

બંદૂકની નાળ.

માટી કે ધાતુનો ગોળ પોલો લાંબો ઘાટ.

( પુરાણ ) રામની સેનાનો એ નામનો એક વાનર. તેણે રામ રાવણના યુદ્ધ વખતે લંકામાં સેના વગેરે લઈ જવા સારૂ સમુદ્ર ઉપર સેતુબંધન કર્યું હતું. નલ અને નીલ જ્યારે બાળકો હતા ત્યારે સમુદ્ર કિનારે રમતાં રમતાં ઋષિમુનિઓના આશ્રમમાંથી શાલિગ્રામ આદિ પથ્થરની મૂર્તિઓ લાવી સમુદ્રમાં નાખતા. આથી એક મુનિએ તેમને બાળકો જાણી તેમના ઉપર ગુસ્સે નહિ થતાં એમ કહ્યું કે, જાઓ તમારા હાથનો સ્પર્શ પામેલ પથ્થર પાણીમાં નહિ ડૂબે. આ પ્રમાણે મુનિઓએ પોતાના ઉપઃસ્ય મૂર્તિની રક્ષા કરી અને તેમના આશીર્વાદથી નલ નીલે સેતુ બાંધી પોતાના ઉપાસ્ય દેવ રામની સેવા કરી.

વિશ્વકર્માનો પુત્ર.

પદ્મ; રાતું કમળ.