આગેવાન; સરદાર (2) નાટકનું કે વાર્તાનું મુખ્ય પાત્ર (3) લશ્કરનો એક હોદ્દેદાર (4) અનાવિલ બ્રાહ્મણો તેમ જ તરગાળા બ્રાહ્મણો વગેરે જ્ઞાતિમાં પ્રચલિત એક અટક અને તેવી અટક ધરાવતો પુરુષ

આશક; જાર; પ્રિય પુરુષ.

( સંગીત ) એ નામનો એક રાગ. તે દીપક રાગનો પુત્ર મનાય છે.

( પિંગળ ) એક સમવૃત્ત વર્ણમેળ છંદ. તે સુપ્રતિષ્ઠા છંદનો એક ભેદ છે. તેને જંતુ છંદ પણ કહે છે. તેના દરેક ચરણમાં સગણ અને બે લઘુ મળી પાંચ અક્ષર હોય છે.

એક સૂચક સાંકેતિક શબ્દ.

કોઈ મંડળ અથવા ટોળાનો ઉપરી; મુખી; આગેવાન; સરદાર; મુખ્ય જન; અગ્રેસર; વડો; નેતા.

ગણપતિ. શિવના ગણોમાં ગણપતિ મુખ્ય છે, તેથી તે નાયક અથવા નાથ પણ કહેવાય છે.

( સંગીત ) જૂની અને નવી એમ બંને સંગીત પદ્ધતિનું જ્ઞાન હોય, જેને ગાયન, વાદન તથા નર્તન એ ત્રણેના ઘણા બારિક ભેદોનું પણ જ્ઞાન હોય, તેમ જ છંદ, પ્રબંધ વગેરે સરસ રીતે ગાવા ઉપરાંત શિક્ષક તરીકેની યોગ્યતામાં પૂર્ણ હોય તેવો માણસ; સંગીત કળામાં નિપુણ પુરુષ; કલાવંત.

દશ સેનાપતિ ઉપરનો અધિકારી.

નાટકનું કે વાર્તાનું મુખ્ય પુરુષપાત્ર; સૂત્રધાર; નટ; ભવાયો. ભવાયામાં નાયક સંબોધન માનથી બોલાવવામાં વપરાય છે.

પ્રભુ; ધણી.

મજૂર ઉપર દેખરેખ રાખનાર માણસ; મુકાદમ.

માળાનો મુખ્ય મણકો.

વીશ હાથી તથા ઘોડાઓનો અધ્યક્ષ.

શાક્ય મુનિનું એક નામ.

શ્રીમદ્દ વલ્લભાચાર્યજીના આઠ માંહેનો એ નામનો એક સખા.

શ્રેષ્ઠ પુરુષ; જનનાયક.

સરદાર; સેનાપતિ; સિપાઈનો વડો; જમાદાર; થાણદાર.

સાહિત્યમાં શૃંગારનું આલંબન કે સાધક રૂપયાવનસંપન્ન પુરુષ; જેનું ચારિત્ર કોઈ કાવ્ય, નાયક આદિમાં મુખ્ય હોય તેવો પુરુષ. સાહિત્યદર્પણમાં લખ્યું છે કે, દાનશીલ, કૃતી, સુશ્રી, રૂપાવન, યુવક, કાર્યકુશળ, લોકરંજક, તેજસ્વી, પંડિત અને સુશીલ એવા પુરુષને નાયક કહે છે. નાયક ચાર પ્રકારના છેઃ ધીરોદાત્ત, ધીરોદ્ધત, ધીરલલિત અને ધીરપ્રશાંત. આત્મશ્લાઘા રહિત, ક્ષમાશીલ, ગંભીર, મહાબલશાળી, સ્થિર અને વિનયસંપન્ન નાયકને ધિરોદાત્ત કહે છે. જેમકે, રામ, યુધિષ્ઠિર, માયાવી, પ્રચંડ, અહંકાર અને આત્મશ્લાઘાયુક્ત નાયકને ધીરોદ્ધત કહે છે. જેમ કે, ભીમસેન. નિશ્ચિંત, મૃદુ અને નૃત્યગીતાદિપ્રિય નાયકને ધીરલલિત કહે છે. ત્યાગી અને કૃતી નાયકને ધીરપ્રશાંત કહે છે. આ ચારે પ્રકારના નાયકોના ફરીથી અનુકૂલ, દક્ષિણ, ધૃષ્ટ અને શઠ એ ચાર ભેદ કહેલા છે. શૃંગારરસમાં પહેલા નાયકના ત્રણ ભેદ કહ્યા છેઃ પતિ, ઉપપતિ અને વૈશિક એટલે વેશ્યાનુરક્ત. પતિ ચાર પ્રકારના કહ્યા છેઃ પતિ ચાર પ્રકારના કહ્યા છેઃ અનુકૂલ, દક્ષિણ, ધૃષ્ટ અને શઠ. એક વિવાહિતા સ્ત્રી ઉપર અનુરક્ત પતિને અનુકૂલ, અનેક સ્ત્રીઓ ઉપર સમાન પ્રીતિ રાખનારને દક્ષિણ, સ્ત્રી પ્રત્યે અપરાધી બની વારંવાર અપમાનિત હોવા છતાં પણ નિર્લજ્જતાપૂર્વક વિનય કરનારને ધૃષ્ટ અને બળપૂર્વક અપરાધ છુપાવવામાં ચતુર પતિને શઠ કહે છે. ઉપપતિના બે પ્રકાર છેઃ વચનચતુર અને ક્રિયાચતુર. ધર્માનુસાર નાયકના ત્રણ ભેદ છેઃ પતિ, ઉપપતિ અને વૈશિક. અવસ્થાનુસાર બે ભેદ છેઃ માની અને પ્રોષિત. પ્રકૃત્યાનુસાર ત્રણ ભેદ છેઃ ઉત્તમ, મધ્યમ અને અધમ.

સ્વામી; અધિપતિ; માલિક.

હારની વચ્ચેનો મણિ; માળાનું વચલું નંગ.

એ નામની તરગાળાની એક જ્ઞાતિ.

એ નામની જ્ઞાતિનું માણસ.

એ નામની જ્ઞાતિનું.

લઈ જનાર; પહોંચાડનાર.

શ્રેષ્ઠ; પ્રધાન; મુખ્ય.

( પિંગળ ) એક સમજાતિ માત્રામેળ છંદ. તે સવૈયા છંદનો ભેદ છે. તેમાં ૩૫ ગુરુ અને ૫૪ લઘુ મળી ૮૯ વર્ણ હોય છે.