(સં.) ગંગા, યમુના અને સરસ્વતીના ત્રિવેણીસંગમનું તીર્થસ્થાન અને નગર – હાલનું ઇલાહાબાદ

ઇંદ્ર.

ઘોડો.

શ્રેષ્ઠ યજ્ઞ.

( પુરાણ ) એ નામનું અઢાર માંહેનું એક મુખ્ય તીર્થક્ષેત્ર; મહાભારતના સમયનું પ્રાચીન ક્ષેત્ર; હાલનું અલ્લાહબાદ. ત્યા ગંગા, યમુના અને સરસ્વતીનો સંગમ થાય છે. ત્રિવેણીમાધવ, સોમેશ્વર, ભારદ્વાજેશ્વર, વાસુકીશ્વર, અક્ષયેશ્વર, શેષ, પ્રયાગ, વેણીમાધવ, ભાગીરથી, સરસ્વતી અને યમુના વગેરે મુખ્ય તીર્થો છે. અહીં સઘળા યાત્રાળુઓએ ક્ષૌર કરાવવું એવી પ્રથા છે. આ તીર્થોને તીર્થરાજ કહે છે. બળરામ યાત્રા વખતે અહીં આવ્યા હતા, વેણી નામની નાની નદીનો સંગમ પણ અહીં થાય છે. ત્રણ નદીના સંગમ ઉપરથી તેને ત્રિવેણી કહે છે. સરસ્વતી નદી ને કિનારે પ્રાચીન કાળમાં યજ્ઞ વગેરે બહુ થતા હતા, તેમ આગળ જતા ગંગા જમનાના સંગમ ઉપર પણ થતા હતા. આથી તે જગ્યાનું નામ પ્રયાગ પડ્યું. આ તીર્થ ઘણા પ્રાચીન કાળથી પ્રસિદ્ધ છે. ત્યાનાં પાણી વડે પ્રાચીન રાજાઓનો અભિષેક થયો હતો. પ્રયાગ ઘણો વખત કોશલ રાજયમાં રહ્યું હતું. અશોક વગેરે બૌદ્ધ રાજાઓના વખતમાં અહીં ઘણા બૌદ્ધ મઠ અને વિહાર હતા. અશોકનો સ્તંભ હજુ કિલ્લાની અંદર છે, જેમાં સમુદ્રગુપ્તની પ્રશસ્તિ કોતરેલી છે. ફાહિયાન નામનો ચીની મુસાફર ઈ.સ. ૪૧૪ માં આવ્યો હતો ત્યારે પ્રયાગ કોશલ રાજયમાં હોવાનું જણાય છે, પ્રયાગનો અક્ષય્યવટ બહુ પ્રાચીન કાળથી પ્રસિદ્ધ છે. ચીની મુસાફર હ્યુએનસાંગ ઈ. સ. ના સાતમાં સૈકામાં આવ્યો હતો. તેણે અક્ષય્યવટ જોયો હતો. આજે પણ લાખો યાત્રાળુઓ આવીને આ વડનાં દર્શન કરે છે. કે વડ સૃષ્ટિની આદિથી હોવાનું મનાય છે. મત્સયપુરાણમાં લખ્યું છે કે, પ્રયાગ એ પ્રજાપતિનું ક્ષેત્ર છે, જયાં ગંગા અને જમના વહે છે. સાઠ હજાર વીરો ગંગાની અને ખુદ સૂર્ય જમનાની રક્ષા કરે છે. અહીં જે વડ છે તેની રક્ષા શૂલપાણિ કરે છે. પાંચ કુંડ છે, જેમા થઈને ગંગા વહે છે. માઘ માસમાં અહીં બઘાં તીર્થ આવીને વસે છે. તેથી આ માસમાં આ તીર્થમાં વાસ કરવાનું બહુ ફળ મનાય છે. જે દિવસે ભરણી, કૃત્તિકા કે રોહિણી દિનિયું નક્ષત્ર હોય ને જે માસમાં મેષનો રવિ હોય ત્યારે તેમાં સ્નાન કરવાનો મહિમા ખાસ છે.

કઠણ.

શ્રેષ્ઠ યજ્ઞવાળું.