મન

વ્યાકરણ :

ન○

વ્યુત્પત્તિ :

અર્થ :

જ્યાંથી લાગણીઓનો ઉદ્ભવ થાય છે તે અદૃશ્ય એક અવયવ, સંકલ્પ વિકલ્પ કરનારી ઇંદ્રિય, અંતઃકરણ, ચિત્ત, હૃદય, હૈયું, દિલ. (૨) સાંખ્યનાં તત્ત્વોમાંનું ત્રીજું તત્વ. (સાંખ્ય.) (૩) નવ દ્રવ્યો માંહેનું એક દ્રવ્ય. (તર્ક.) (૪) ઇચ્છા, મરજી

Showing Results from :
ક્રમાંક વ્યુત્પત્તિ વ્યાકરણ અર્થ
1 ન○

જ્યાંથી લાગણીઓનો ઉદ્ભવ થાય છે તે અદૃશ્ય એક અવયવ, સંકલ્પ વિકલ્પ કરનારી ઇંદ્રિય, અંતઃકરણ, ચિત્ત, હૃદય, હૈયું, દિલ. (૨) સાંખ્યનાં તત્ત્વોમાંનું ત્રીજું તત્વ. (સાંખ્ય.) (૩) નવ દ્રવ્યો માંહેનું એક દ્રવ્ય. (તર્ક.) (૪) ઇચ્છા, મરજી
ક્રમાંક વ્યુત્પત્તિ વ્યાકરણ અર્થ
1 નo

સંકલ્પવિકલ્પ વગેરે કરનારી ઇંદ્રિય (2) દિલ (3) ઇચ્છા
ક્રમાંક વ્યુત્પત્તિ વ્યાકરણ અર્થ
1 पुं.

એક જાતની વનસ્પતિ; જટામાંસી.
2 पुं.

( પુરાણ ) બાર માંહેનો એ નામનો એક સાધ્યદેવ.
3 [ હિં. ] पुं.

મણ; ચાલીસ શેરનું માપ.
4 पुं.

મણિ; એક કીમતી પથ્થર.
5 पुं.

શહેનશાહ અકબરના વખતનો એ નામે એક સોનાનો સિક્કો. તે ઇલાહી અને જલાલીના ચોથા ભાગનો હતો.
6 स्त्री.

એ નામની ખુમાણ કાઠીની એક પેટા જ્ઞાતિ.
7 न.

ઇચ્છા; મરજી; ભાવ; દાનત; ઝંખના.
8 न.

ઉત્સાહ.
9 न.

( જૈન ) જેનાથી વિચાર કરી શકાય એવી આત્માની શક્તિ; વિચાર કરવામાં સહાયક એક પ્રકારનું સૂક્ષ્મ પરમાણુ. મનની એકાગ્રતામાં વિલક્ષણ શક્તિ હોય છે. એકલ્વ ધનુર્વિદ્યા મન એકાગ્ર કરીને શીખ્યો હતો. મહાન પુરુષો પ્રયત્નથી અને બ્રહ્મચર્યથી મનની એકાગ્રતા મેળવે છે.
10 न.

( કચ્છી ) દાબ.
11 [ સં મનસ્ ] न.

દિલ; હૈયું; કાળજું; ચિત્ત; અંતઃકરણ, જ્યાંથી લાગણીઓનો જુસ્સો ઉભરાય છે તે અવયવ; બીજી ઇંદ્રિયોને તેમના કાર્ય કરવાની પ્રેરણા કરનાર ઇંદ્રિય; જ્ઞાનેંદ્રિય; સમજવાની, વિચારવાની અને ઇચ્છા કરવાની અંતરિંદ્રિય. ડૉ. જગદીશચંદ્ર બોઝની પ્રયોગશાળામાં એક યંત્ર છે. તે ઓરડીમાં માણસ આવે કે તરત જ તેના આવવાથી ઓરડીની હવાની ગરમીમાં જે અત્યંત સૂક્ષ્મ ફેરફાર થાય તે તે નોંધે છે. એટલે કે, નોંધનાર યંત્ર જેટલું વધારે ચોકસાઈવાળું, તેટલું તે સૂક્ષ્મ અને ચોક્કસ કામ કરી શકે. આપણું મન એવું જ યંત્ર છે. વસ્તુમાત્રની અનેકવિધ છાપ આપણા મન ઉપર પડે છે. સાંખ્યદર્શન અનુસાર દશ ઇંદ્રિયો, બુદ્ધિ, અંહકાર અને મન મળી તેર પ્રકારનાં કરણો છે. દશ ઇંદ્રિયો બાહ્યકરણ કહેવાય છે. બુદ્ધિ, અંહકાર અને મન એ અંતઃકરણ કહેવાય છે. ઇંદ્રિયોના વ્યાપારમાં મનનું પ્રાધાન્ય, મનના વ્યાપારમાં અહંકારનું પ્રાધાન્ય અને અંહકારના વ્યાપારમાં બુદ્ધિનું પ્રાધાન્ય છે. મનના સંબંધ સિવાય કેવળ ઇંદ્રિયોથી જ્ઞાન થતું નથી; માટે ઇંદ્રિળો કરતાં મન મુખ્ય છે. ભગવતી ભાગવતમાં લખ્યા મુજબ ઇંદ્રિયોમાં શ્રેષ્ઠ અંતઃકરણરૂપે પરમાત્માનાં પ્રતિબિંબવાળું સંશયાત્મક ઇંદ્રિયોને પ્રેરનારૂં, સ્વાધીન કરી શકાય નહિ એવું ચંચળ, નિરૂપણ કરી શકાય નહિ એવું અને અદશ્ય, જે બુદ્ધિનું રૂપ છે તે મન છે. પદાર્થપ્રવેશિકા અનુસાર સંખ્યા, પરિમાણ, પૃથકૃત્વ, સંયોગ, વિભાગ, પરત્વ, અપરત્વ,સંસ્કાર એ આઠ ગુણો મનના છે. સાંખ્યદર્શન અનુસાર મન જ્ઞાનેંદ્રિય સ્વરૂપ છે અને કર્મેંદ્રિય સ્વરૂપ પણ છે, કારણ કે તે બંને પ્રકારની ઇંદ્રિયોનું પ્રવર્તક છે. મનુસ્મૃતિમાં પણ લખ્યું છે કે, અગિયારમું મન પોતાના સંકલ્પરૂપ ગુણથી ઇંદ્રિય પણ છે અને જ્ઞાનેંદ્રિય પણ છે. વૈશેષિક દર્શનમાં મનને એક અપ્રત્યક્ષ દ્રવ્ય માનવામાં આવ્યું છે. સમસ્ત ચેતના વ્યાપારો, વિચારો, લાગણીઓ જેવી કે, રાગ, દ્વેષ, ઇચ્છા, ધ્યાન, સ્મરણ વગેરે સર્વ વ્યાપારોના અધિકરણને મન કહ્યું છે. એનો ધર્મ સંકલ્પવિકલ્પ કરવાનો બતાવ્યો છે તથા તેને ઉભયાત્મક લખેલ છે, અર્થાત્ તેમાં જ્ઞાનેંદ્રિય અને કર્મેંદ્રિય બંનેનો ધર્મ છે. યોગશાસ્ત્રમાં તેને ચિત્ત કહ્યું છે. બૌદ્ધ વગેરે તેને છઠ્ઠી ઇંદ્રિય માને છે. છાંદોગ્યોપનિષદના કહેવા પ્રમાણેઃ જે અન્ન ખવાય છે તેનું સ્થૂળ પરિણામ વિષ્ટા, મધ્યમ પરિણામ માંસ અને જે સૂક્ષ્મ પરિણામ છે તે મન છે. પંચદશી સારસંગ્રહમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તે જ્ઞાનેંદ્રિયોનું ને કર્મેંદ્રિયોનું પ્રેરક છે અને તે હૃત્પદ્મમાં રહે છે. તે શ્રોતાદિ જ્ઞાનેંદ્રિયોની સહાય વિના શબ્દાદિ વિષયોને ગ્રહણ કરી શકાતું નથી અને વાગાદિ કર્મેંદ્રિયોની સહાય વિના બહારની ક્રિયા કરી શકાતું નથી. એ મન શબ્દાદિ ગુણદોષનો વિચાર કરનારૂં છે. એ મનમાં સત્ત્વગુણ, રજોગુણ અને તમોગુણ એવા ત્રણ ગુણ રહેલા છે. સત્ત્વગુણને લીધે મનમાં વિરાગ, ક્ષમા, ઉદારતા અને શાંતિ આદિ ગુણો ઉત્પન્ન થાય છે. રજોગુણને લીધે કામ, ક્રોધ,લોભ એને કોઈ કામનો આરંભ ઉત્પન્ન થાય છે. અને તમોગુણને લીધે તેમાં આળસ, ભ્રમ અને તંદ્રા આદિ દોષો ઊપજે છે. વિરાગાદિ સત્ત્વગુણના ધર્મ વડે પુણ્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, કામાદિ રજોગુણના ધર્મો વડે પાપની ઉત્પત્તિ થાય છે અને આલસ્યાદિ તમોગુણના ધર્મો વડે પુણ્યપાપની ઉત્પત્તિ ન થતાં આયુષ્ય નકામું વ્યતીત થાય છે. અંતઃકરણ ને ઇંદ્રિયાદિનો સ્વામી જીવ છે. પ્રશ્રોપનિષદમાં જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રકૃતિનાં સૂક્ષ્મ રૂપોમાં મન એક છે. જીવનમાં સર્વેંદ્રિય નાયક છે. મનમાં જેવા તરંગો ઊઠે તેવો આત્મા પોતાને માને છે. આત્મા સ્વરૂપને ભાગ્યે જ જુએ છે, આથી એ મનથી જ ભરપૂર રહે છે; જ્યારે મનોમથ આત્મા વાસનામય રહે છે; કેમકે મન એ વાસનાઓનો અજબ સંગ્રહ છે. એ ભોગપ્રધાન વાસનાથી ધેરાયેલો જીવ અતૃપ્ત વાસના ભોગવવાને માટે શરીર ધારણ કરે છે અને આથી એ મનોમય આત્મા જીવાત્માએ કરેલાં કર્મ પ્રમાણે શરીર ધારણ કરે છે. ઈશ્વર અને ગુરુની ભક્તિ સિવાય તમામ વાસનાનો ક્ષય કરવો તે વિશુદ્ધ મન કહેવાય. આ બ્રહ્યરૂપી પરમાત્મા મનથી જ પ્રાપ્તવ્ય છે; પણ મન તો પરમાત્મામાં જઈ શકતું નથી તો પછી એમ કેમ બને તેનો ખુલાસો કરતાં કઠોપનિષદમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે, સુસંરકૃત મન અર્થાત્ પવિત્ર મન આત્માભિમુખ થાય છે અને તે જ છેવટે આત્મદર્શન માટે પૂરી લાયકાત આપે છે. સાંખ્યમત પ્રમાણે જેમ લોઢામાં અગ્નિ હોવાથી લોઢું બાળે છે. એમ કહેવાય છે. પણ ખરી રીતે લોઢામાં દાહક શક્તિ અગ્નિને લઈ ને આવી છે; તેમ મન આદિ ઇંદ્રિયો પણ પરમાત્માની શક્તિથી જ પોતપોતાના વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરવા શક્તિમાન છે. ઉપનિષદમાં પણ લખ્યું છે કે ઇંદ્રિયોમાં શક્તિ મૂકનાર પરમેશ્વર છે તેથી સિદ્ધ થાય છે કે ઈશ્વર જ મહાદાદિ અંતઃકરણોના અધિષ્ઠાતા છે.

રૂઢિપ્રયોગ
12 न.

ધારણા; વિચાર.
13 न.

( ન્યાય ) નવ માંહેનું એક દ્રવ્ય. નવ દ્રવ્યોઃ પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ, આકાશ, કાલ, દિક્, આત્મા અને મન.
14 न.

મનઃશિલ.
15 न.

સંકલ્પવિકલ્પ વગેરે કરનારી ઇંદ્રિય; સંકલ્પવિકલ્પ કરવાની અંતઃકરણની ચાર માંહેની એક વૃત્તિ; સુખદુઃખાદિના સાક્ષાત્કારરૂપ ઉપલબ્ધિનું કારણ ઇંદ્રિય.

ઉપયોગ
16 न.

સોળ માંહેનો એક વિકાર.
17 न.

સ્મરણશક્તિ; યાદદાસ્તશક્તિ.
Other Results :

Interactive Games

Play
Game Image
Word Search

આડા ઊભાં ગોઠવાયેલા શબ્દોમાંથી સાચો શબ્દ શોધતી ગુજરાતી ભાષાની ઓનલાઇન રમાતી પ્રથમ રમત એટલે વર્ડ સર્ચ.

Play
Game Image
Ukhana

બાળપણમાં માણેલા અને હવે ભૂલાતં-વિસરાતાં જતાં જ્ઞાન વર્ધક કોયડાઓની રમત એટલે ઉખાણાં

Play
Game Image
Hang Monkey

9 પ્રયત્નની અંદર કયો શબ્દ આપેલ છે તે શોધી અને બંદરને ફાંસીના માંચડે ચઢાવતાં અટકાવો. આ રમત અંગ્રેજી અને ગુજરાતી એમ બન્ને ભાષા માટે રમી શકાશે.

Latest Ebook

Book Image
જો બાબા ના હોત તો

ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરના જન્મથી આરંભીને તેમના પરિનિર્વાણ સુધીના અત્યંત સંવેદનશીલ પ્રસંગોને જીવંત બનાવતો સૌથી નાનો પણ મહામુલો ગ્રંથ એટલે “જો બાબા ના હોત તો…..

Book Image
બ્લેક મેજીક ઍક્ટ

The Gujarat Prevention and Eradication of Human Sacrifice and Other Inhuman, Evil and Aghori Practices and Black Magic Act 2024 – ગુજરાત માનવ બલિદાન, અમાનુષી, અનિષ્ટ, અઘોરી પ્રથા, કાળા જાદુને અટકાવવા અને તેના નિર્મૂલન કરવાનો કાયદો-2024ને અંગ્રેજી અને ગુજરાતીમાં સમજાવતી ઈ.બુક

Book Image
ઈશ્વર : સત્ય કે કલ્પના

આ ઈ.બુકમાં લેખકે વહેમ અને અન્ધશ્રદ્ધા વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવતી વિચારોત્તેજક સર્વાંગી ચર્ચા-વિચારણા ઈશ્વરને અનુલક્ષીને કરી છે. આ પુસ્તકના લેખક ગુજરાતમાં રૅશનલ પ્રવૃત્તિના અગ્રણી, નિવૃત્ત ડાયરેક્ટર ઑફ ફીઝીકલ એડ્યુકેશનના ડૉ. જેરામ જે. દેસાઈ છે.

Recent Blog

Book Image
માતૃભાષા અને રતિલાલ ચંદરયા

શીખવ્યા વગર જ જે આવડી જાય તે માતૃભાષા.  કોઈપણ બાળક જન્મે અને થોડું ઘણું બોલવાનું શીખે ત્યારે એના મોંમાથી પહેલો શબ્દ નીકળે એ હોય છે મા અથવા મમ એટલે કે ખાવાનું. વળી આપણે બાળકને સૂવડાવવા માટે જે ગીત કે હાલરડાં ગાઈએ છીએ તે પણ આપણે ગુજરાતીમાં જ ગાઈએ છીએ અંગ્રેજી ગીતો નથી ગાતા. આમ બાળકને […]

Gujaratilexicon
vonsifloal vonsifloal
February 20 2024
Book Image
ઓગણીસ કલ્યાણકો ધરાવતી પાંચ તીર્થંકરોની પરમ પાવન જન્મભૂમિ – અયોધ્યા (Ayodhya)

હિંદુ ધર્મ અને જૈન ધર્મનાં તાણાવાણા એકબીજા સાથે પ્રગાઢ રીતે સંકળાયેલા છે. રામજન્મભૂમિ (Ram Mandir) તરીકે અયોધ્યા (ayodhya) નગરી મહાતીર્થનું ગૌરવ પામી છે, તો એ જ રીતે જૈન ધર્મના ચોવીસ તીર્થંકરોમાંથી પાંચ-પાંચ તીર્થંકરોનો જન્મ આ અયોધ્યાની પાવન ભૂમિ પર થયો છે. જૈન ધર્મમાં ચોવીસ તીર્થંકરોમાંથી પાંચ-પાંચ તીર્થંકરોનાં કલ્યાણકો અહીં આવ્યાં છે. દરેક તીર્થંકરના જીવનની ચ્યવન(માતાના […]

Gujaratilexicon
vonsifloal vonsifloal
January 19 2024
Book Image
વહાલી આપણી માતૃભાષા : વિશ્વ માતૃભાષા દિવસ

ભાષાકીય, સાંસ્કૃતિક વૈવિધ્ય અને બહુભાષાવાદની જાગૃતતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે 21મી ફેબ્રુઆરીનો દિવસ “આંતરરાષ્ટ્રીય માતૃભાષા દિન” તરીકે ઊજવવામાં આવે છે. સૌ પ્રથમ યુનેસ્કો દ્વારા 17 નવેમ્બર 1999માં આંતરરાષ્ટ્રીય માતૃભાષા દિનની સત્તાવાર જાહેરાત કરવામાં આવી હતી અને ત્યારથી સમગ્ર વિશ્વમાં 21 ફેબ્રુઆરીની ‘વિશ્વ માતૃભાષા દિવસ’ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે

Gujaratilexicon
vonsifloal vonsifloal
February 20 2023

શબ્દ સૂચી

મન
મન (2)
મન અટકવું
મન આંધળું થવું
મન આપવું
મન ઉકાળો
મન ઉપર ઘાલવું
મન ઉપર લેવું
મન ઉપરથી કાઢી નાખવું
મન ઊંચું થવું
મન ઊકલવું
મન ઊઝલવું
મન ઊઠવું
મન ઊડી જવું
મન ઊતરવું
મન ઊપજવું
મન ઓસરવું
મન કરવું
મન કહ્યું કરતું નથી
મન ખરાબ થવું
મન ખાટું કરવું
મન ખાટું થવું
મન ખારું કરવું
મન ખેંચવું
મન ખોલવું
મન ગળવું
મન ઘાલવું
મન ચકડોળે ચડવું
મન ચડવું
મન ચાલવું
મન ચોંટવું
મન ચોખ્ખું રાખવું
મન ચોટવું
મન ચોરવું
મન ચોળવું
મન જોડે વાત કરવી
મન જોવું
મન ટાઢું કરવું
મન ઠરવું
મન ડોલવું
મન ડોલાવવું
મન ઢચુપચુ હોવું
મન તોડવું
મન થવું
મન દઈને
મન દેવું
મન દોડવું
મન દોરવું
મન નીચું થવું
મન પર લેવું

Social Presence

Become a Contributor
Gujaratilexicon

Other Alliances

GL Projects

Gujaratilexicon
Gujaratilexicon
Gujaratilexicon
Gujaratilexicon
Gujaratilexicon
Gujaratilexicon