ભયંકર; ભયાનક (2) પુંo (સં.) મહાદેવ (3) એ નામના અગિયાર દેવોમાંનો દરેક

અગિયાર સૂચક સાંકેતિક શબ્દ.

અગ્નિ.

આકડાનો છોડ.

( પુરાણ ) એ નામના અગિયાર માંહેનો દરેક દેવ. તેમની ઉત્પત્તિ કોઇ ઠેકાણે સ્થાણુ નામના બ્રહ્મપુત્રથી તો કોઇ ઠેકાણે ધર્મ ઋષિથી એમ સંશયાત્મક બોલી મળે છે. સામાન્ય રીતે તેઓ ભૂત, રાક્ષસ વગેરેના અધિપતિ ગણાય છે, તોપણ ભૂત વગેરેનું ખરું આધિપત્ય તો મુખ્યત્વે કરીને નિઋતિ નામના એક રુદ્રનું છે. બ્રહ્માએ સૃષ્ટિ રચવા માંડી તેનો પ્રકાર તથા એમાં શિવનું રુદ્ર નામ શાથી પડ્યું તે કહ્યું છે. બ્રહ્માના ક્રોધથી તામસ પ્રકટ થયો અને શિવે તે પોતાની પાસે રોતાં રોતાં માગ્યો તેથી રુદ્ર એવું નામ પડ્યું છે. તેને હૃદય, ઇંદ્રિયો, પ્રાણ, આકાશ, વાયુ, અગ્નિ, પાણી, પૃથ્વી, સૂર્ય ચંદ્ર ને તપ એ સ્થાનક વસવા આપ્યાં. તેના મન્યુ, મનુ, મહિનસ, મહાન, શિવ, ક્રતુધ્વજ, ઉગ્રરેતા, ભવ, કાળ, વામદેવ અને ધૃતવ્રત એવાં અગિયાર નામ પડ્યાં. તેમ જ ધી. વૃત્તિ, ઉશના, ઉમા, નિયુત, સપિ, ઇલા, અંબિકા, ઇરાવતી. સુધા, અને દીક્ષા એ રુદ્રાણી થઇ. એ રુદ્રે ભૂત, ભૈરવ વગેરે પ્રજા ઉત્પન્ન કરી છે માટે એ તામસી પ્રજા છે. રુદ્ર અગિયાર મનાય છે: વીરભદ્ર, શંકર, ગિરીશ, અજૈક પાદ, અહિર્બુધ્ન્ય પિનાકી, અપરાજિત, ભુવનાધીશ્વર, કપાલી, સ્થાણું અને ભગ.

( સંગીત ) એ નામનો એક તાલ. તેની માત્રા સત્તર છે.

ઉષ્ણ કટિબંધની પ્રચંડ ગરમી.

ચાતુર્માસના પ્રારંભમાં ગર્જના કરતો આર્દ્રા નક્ષત્રનો મેઘ.

પરમેશ્વર કેમકે, તે દુષ્ટોને રડાવે છે.

મહાદેવ; શિવ. વેદમાં રુદ્રનાં ઘણાં ગુણ અને ઘણા નામ આપેલાં છે. કોઇ કોઇ વાર તેને અગ્નિ તરીકે પણ ગણવામાં આવે છે. રુદ્રને શ્વેત યજુર્વેદમાં મહાદેવ તરીકે કહેલ છે. જ્યારે જ્યારે આ નામ શિવજીને માટે વાપરવામાં આવે છે ત્યારે તેનો અર્થ ભયંકર અથવા નાશકર્તા તરીકે થાય છે. બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ પ્રમાણે રુદ્ર દશ પ્રાણ અને અગિયારમું મન છે. રુદ્ર દેવમાં અલૌકિક ચમત્કાર રહેલ છે તેથી પ્રથમ તે દેવને નમસ્કાર કર્યા બાદ ચમત્કારનો અનુભવ થાય છે. વિષ્ણુપુરાણ પ્રમાણે રુદ્ર બ્રહ્માના કપાળમાં ઉત્પન્ન થયાનું જણાય છે. એકમાંથી તેઓનાં અગિયાર સ્વરૂપ થયાં. અગિયારમાં કેટલાંક સફેદ અને નમ્ર હતાં અને કેટલાંક કાળાં અને ભયંકર હતાં. પરમાત્માનાં વ્યક્ત સ્વરૂપો માંહેની જે રુદ્ર તરીકે તેમનું વર્ણન છે, તેનો અર્થ એ થાય કે, મરણ સમયે જે દેવ સર્વને રોવરાવે છે માટે તે દેવ રુદ્ર કહેવાય છે. આ રુદ્રનાં બે સાધારણ સ્વરૂપો આપણા શાસ્ત્રોમાં વર્ણવ્યા છે: એક સ્વરૂપને ઘોરાતનું અભિધાન આપવામાં આવેલ છે. જ્યારે બીજા સ્વરૂપને શિવાતનુની સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. અર્થાત્ આ રુદ્ર દેવને પ્રથમ તેનાં ઉગ્ર, ભયંકર સ્વરૂપને શરણાગત થયા બાદ તેના કલ્યાણકારી સ્વરૂપની પ્રાર્થના કરવી ઇષ્ટ છે. આ પ્રાર્થના જે પ્રયોગવડે કરવામાં આવે છે તે શતરુદ્રીય તરીકે સુવિખ્યાત છે.

રૌદ્ર રસ.

વિષ્ણુ.

સૂર્યનાં એકસોઆઠ માંહેનું એક નામ.

સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ કરવા માટે બ્રહ્મદેવે ઉત્પન્ન કરેલ પ્રજાપતિ.

( શિલ્પ ) એક જાતનું ઘર.

પ્રાચીન કાળનું એક પ્રકારનું વાદિત્ર.

સુવર્ણ; સોનું.

અગિયાર.

પ્રશસ્ય; વખાણવા લાયક.

ભયંકર; ઉગ્ર.

મહાન; મોટું.

રોકાયેલું; રૂંધાએલું.

સંકટ દૂર કરનાર.