જેમાં ધ્યાતા અને ધ્યાનનો ખ્યાલ લુપ્ત થઈ ધ્યેયનું સ્વરૂપ જ ચિત્તમાં રહે છે તેવું ઊંડું ધ્યાન (યોગ) (2) સાધુસંન્યાસીનું મરણ (3) સાધુસંતને દાટ્યા હોય તે જગા પર કરેલી દેરી

( કાવ્ય ) કારણાંતરના યોગથી કાર્યની સફળતા હોય એવો કાવ્યાલંકાર.

( યોગ ) અખંડ બ્રહ્માકારમાં વૃત્તિ રહેવી તે. આત્મા પરમાત્માની જે લગની લાગે છે અને એક દૃષ્ટિ થાય છે તે યોગ અને તે યોગની એ દૃષ્ટિ લાંબો કાળ ટકે તેનું નામ સમાધિ.

ઇંદ્રિયોનો નિરોધ.

ચિત્તનું એકાગ્રપણું; અવધાન; ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ. સંયમ વગરની સમાધિ એ કુંભકર્ણની નિદ્રા છે અને સમાધિ વિના સંયમ મુશ્કેલ છે. અહીં સમાધિનો અર્થ વ્યાપક લેવો. સામાન્ય સમાધિ એટલે ધારેલી વસ્તુને વિષે તન્મય થવાની શક્તિ. ઇંદ્રિયસંયમ વિના યોગની સાધનાઓ નિરર્થક છે એટલું ભુલાવું ન જોઈએ. સ્વામી શ્રી શિવાનંદજી લખે છે કે: સમાધિ બે પ્રકારની છે: (૧) સવિકલ્પ, સંપ્રજ્ઞાત અથવા સબીજ અને (૨) નિર્વિકલ્પ, અસંપ્રજ્ઞાત અથવા નિર્બીજ સાધક સવિકલ્પ સમાધિ પ્રાપ્ત કરે છે તો પણ તેને કર્તા, કર્મ અને કરણની ત્રિપુટીનો અનુભવ થાય છે; કેમકે સવિકલ્પ સમાધિમાં જન્મથી મૃત્યુ સુધીના સંસ્કારો નાશ પામતા નથી. સવિતર્ક, નિર્વિતર્ક, સવિચાર, નિર્વિચાર, સસ્મિતા, આનંદ એ સવિકલ્પ સમાધિના જ પ્રકારો છે. અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિમાં ત્રિપુટી નાશ પામે છે. કર્તા, કર્મ અને કરણનું અસ્તિત્વ જ રહેતું નથી. સંસ્કારોનો પણ લય થાય છે. જે રીતે ભક્ત ભાવ-સમાધિ અને જ્ઞાની લય-સમાધિ મેળવે છે તે જ રીતે યોગી નિરોધ-સમાધિ મેળવે છે. જ્યારે સ્થૂલ તત્ત્વોને લઈ ભાવના સ્થિર થવા માંડે ત્યારે સવિર્તક સમાધિ, જ્યારે સૂક્ષ્મ તત્ત્વોને લઈ સ્થિરતા થાય ત્યારે વિચાર સમાધિ, જ્યારે રજસ્તમોયુક્ત ચિત્ત માત્રની ભાવનાથી સ્થિરતા બને ત્યારે આનંદ સમાધિ અને જ્યારે રજસ્તમોનો પરાજય થઈ કેવળ સત્વરૂપે પુરુષ દૃષ્ટિમાં સ્થિત થઈ જાય ત્યારે અસ્મિતા સમાધિ કહેવાય છે. આ ચારે પ્રકાર સંપ્રજ્ઞાત સમાધિના છે. છેવટની જે સત્ત્વવૃત્તિ તે સહિતનો નિરોધ થઈ જાય, તે કૈવલ્ય-ચિન્મયતા પ્રાપ્ત થાય તે અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિ. સંપ્રજ્ઞાતને સવિકલ્પ અને અસંપ્રજ્ઞાતને નિર્વિકલ્પ સમાધિ પણ કહે છે. ધ્યાન અને સમાધિમાં ભેદ માત્ર એટલો જ છે કે, ધ્યાનમાં મનની વૃત્તિ ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાનાકાર હોય છે,જ્યારે સમાધિમાં તો માત્ર પરમેશ્વરના સ્વરૂપમાં જ મગ્ન હોય છે. ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ એ ત્રણે જ્યારે એકત્ર થાય ત્યારે તેને સમાધિ કહે છે. એક જ વિષયનાં ત્રણે સાધનો હોવાથી તેને યોગશાસ્ત્રની પરિભાષા પ્રમાણે સંયમ કહે છે.

( જૈન ) જે જે સાધન વડે આત્મા મોક્ષ પ્રત્યે વ્યવસ્થિત થાય તેવાં સાધન.

( યોગ ) ધ્યાતા અને ધ્યાનનો ખયાલ લુપ્ત થઈ ધ્યેયનું સ્વરૂપ જ ચિત્તમાં રહે છે તેવું ઊંડું ધ્યાન.

સાધુસંતને દાટ્યા હોય તે જગ્યા ઉપર કરેલી દેરી.

સાધુ સંન્યાસી; મરણ.