ફાગણ પૂર્ણિમાનો તહેવાર; તે દિવસે લાકડાં વગેરેનો ઢગલો સળગાવવામાં આવે છે તે (2) તેમ કોઈ વસ્તુનો ઢગલો કરી સળગાવવું તે (જેમ કે, વિદેશી કાપડની હોળી) (3) ચિંતાની બળતરા; અજંપો (લા.)

કોઈ વસ્તુનો ઢગલો કરી સળગાવવું તે; જેમકે, વિદેશી કાપડની હોળી.

ફાગણ શુદ પૂનમને દિવસે આવતો એ નામનો તહેવાર.તે દિવસે લાકડાં વગેરેનો ઢગલો સળગાવાવમાં આવે છે. હોળી એ આપણો અતિ પ્રાચીન ઉત્સવ છે. ભવિષ્યોત્તર પુરાણમાં જણાવ્યા પ્રમાણે હોળીને હોમ અને લોક સાથે સંબંધ છે. હોમ એટલે યજ્ઞ અને લોક એટલે માનવ. એટલે કે માનવ જાતિના કલ્યાણ અર્થે કરવામાં આવેલો હોમ-યજ્ઞ તે હોળી. વિષ્ણુ પુરાણમાં અને ભાગવતમાં હોળી વિષેની કથા એવી છે કે:- બાળક કૃષ્ણને મારી નાખવા માટે તેના મામા કંસે પૂતના નામની રાક્ષસીને મોકલી હતી. વિષથી ભરેલાં એ પૂતનાનાં સ્તનોને ધાવતા બાળક કૃષ્ણનું કાસળ આપોઆપ નીકળી જશે એવી કંસની કલ્પના હતી; પરંતુ ભગવાન કૃષ્ણે તો પૂતનાનાં સ્તનનું પાન એવી રીતે કર્યું કે તેનું જીવન માત્ર શોષાઈ ગયું અને પૂતના મરણ પામી. આવી રીતે મરણ પામેલી પૂતનાનો મૃતદેહ રાક્ષસી માયાને કારણે અદૃશ્ય થઈ ગયો. એટલે મથુરાના ગોપોએ પૂતના રાક્ષસીનું પૂતળું બનાવ્યું અને તેનો અગ્નિસંસ્કાર કર્યો. પૂતનાના પૂતળાની આ દહનક્રિયા ઠાઠમાઠથી કરવામાં આવી અને તે સમયથી હોળી અથવા હોલિકા તરીકે આ ઉત્સવ પ્રચલિત થયો. પરંતુ હોળીનો ઉત્સવ આજે જે રીતે ઉજવાઈ રહ્યો છે તેની સ્પષ્ટતા ભવિષ્યોત્તર પુરાણમાં વધારે સારી રીતે થઈ છે. હોળીને લગતી ભવિષ્યોત્તર પુરાણની કથા એવી છે કે યુધિષ્ઠિરે ભગવાન કૃષ્ણને પૂછયું, હે જનાર્દન, ફાલ્ગુનની પૂર્ણિમાએ દુનિયાના દરેક ગામ, દરેક શહેરમાં મોટો ઉત્સવ કેમ ઉજવાય છે તે કહો. યુધિષ્ઠિરના આ પ્રશ્નના જવાબમાં ભગવાન કૃષ્ણે કહ્યું કે: હે યુધિષ્ઠિર, સતયુગમાં રઘુ નામના એક સમ્રાટ થઈ ગયા. એ સર્વ ગુણ સંપન્ન એક વીરપુરુષ હતા. તેઓ ઘણું જ મધુર બોલનારા અને વેદોમાં સંપૂર્ણ પંડિત હતા. આખા વિશ્વ ઉપર વિજય મેળવીને તેમણે બધા રાજાઓને આધીન બનાવ્યા હતા. પોતાની પ્રજાનું પોતાનાં સંતાનોની માફક જ તેઓ લાલનપાલન કરતા હતા. એમના રાજકાળ દરમિયાન કદી દુકાળ પડયો ન હતો. કોઈ રોગચાળો ફેલાયો ન હતો. કોઈનાં અકાળે મૃત્યુ પણ થયાં ન હતાં. કોઈને અન્યાય પણ થયો ન હતો. તેમ કોઈ કર્મના માર્ગથી ડગતું પણ ન હતું. આમ રઘુરાજા રાજધર્મના સિદ્ધાંતો અનુસાર રાજ્ય કરી રહ્યા હતા. એટલામાં એક દિવસ એમની પ્રજા પોકાર કરતી રઘુ રાજા પાસે આવી પહોંચી અને કહેવા લાગી કે અમારા ઘરોમાં દિવસ અને રાત બંને વખત દુન્ધા નામની રાક્ષસી આવે છે અને અમારાં બાળકોને ભય ભીત કરે છે. આ રાક્ષસીને ભગાડવા માટે મંત્ર તંત્ર વગેરેના બધાય પ્રયોગો પંડિતો દ્વારા કરવામાં આવ્યા છે. પરંતુ એ પ્રયોગોની કશી જ અસર થઈ નથી. મહારાજ, આવી આ દુન્ધા રાક્ષસીથી અમારાં બાળકોને બચાવો. આ પ્રાર્થના સાંભળીને રઘુરાજા પણ વિચારમાં પડી ગયા. તેમણે નારદમુનિની સલાહ લીધી એટલે નારદમુનિએ કહ્યું કે: આ રાક્ષસીનો નાશ કઈ રીતે કરી શકાય તે હું તમને જણાવું છું આજે ફાલ્ગુનની શુક્લ પૂર્ણિમાં છે. શિયાળની ઋતુ વિદાય થઈ ચૂકી છે. હવે ગ્રીષ્મનો આરંભ થશે એટલે કે રાજવી, આજે આપના તરફથી આપની પ્રજાના રક્ષણનું અભયવચન મળી જ જવું જોઈએ. એથી ભયમુક્ત થયેલી પ્રજાને હસવાખેલવાનો ને આનંદ માણવાનો અવસર મળશે અને યુદ્ધમાં જનારા વીરોની માફક બાળકો આનંદ કિલ્લોલ કરતાં લાકડાની તલવાર બાંધીને બહાર નીકળી શકશે. નારદજીએ વધુમાં કહ્યું: એની સાથે સૂકાં લાકડાં અને પથ્થરોની એક ચિતા પણ તૈયાર કરવી જોઈએ અને નિયમ અનુસાર એ ચિતા સળગાવવી જોઈએ. એની સાથોસાથ દુષ્ટ રાક્ષસીનો નાશ કરનારા મંત્રોનો જાપ કરવો જોઈએ. એ જાપ થઈ રહ્યા પછી જનતાએ સળગાવેલી ચિતાની નાચતાં કૂદતાં પરિક્રમા કરવી જોઈએ. સૌએ ભયરહિત થઈને ફાવેતેમ બકવાદ કરવો જોઈએ. ફાવે તેમ છૂટથી સૌએ વર્તવું જોઈએ. આવી રીતે અગ્નિનો હોમ કરવાથી તેમ જ બાળકોના અટ્ટહાસ્યથી રાક્ષસીનો નાશ થશે અને પછી હોલિકાનો ઉત્સવ માનવજાતિમાં પ્રચલિત થશે. એ દિવસે બ્રાહ્મણો તરફથી અગ્નિમાં જે હોમ કરવામાં આવશે તેથી પાપોનો નાશ થશે અને વિશ્વભરના લોકોને શાંતિ મળશે અને એ દિવસ હોલિકા તરીકે ઓળખાશે. વળી પૂર્ણિમાનો દિવસ હોઈ તે દિવસે પૂર્ણ ચંદ્ર પ્રકાશિત રહેશે એટલે સ્વાભાવિક રીતે જ એ દિવસ ઉત્તમ છે. ફાલ્ગુન માસ જ વિશ્વનું કલ્યાણ કરનારો મહિમા ધરાવે છે. એ દિવસે સાંજે બાળકોને ઘરે જ રાખવા જોઈએ. છાણથી ઘરનાં આંગણાંને લીંપીગૂંપીને ઘરના માલિકે બાળકો, યુવકો વગેરેને પોતાને ત્યાં આમંત્રવા જોઈએ. લાકડાની તલવાર ધારણ કરેલા યુવકો હસતાં કૂદતાં બાળકોની ફરતે ફરતા રહે અને એરીતે બાળકોનું રક્ષણ કરે. આમ રાત્રિના આગમન સુધી દુન્ધા રાક્ષસીથી બાળકોનું રક્ષણ કરવું. એ પઠી ચિતા પ્રકટાવતાં રાક્ષસીનો નાશ થશે. બીજે દિવસે સવારે જલકલશ જેને વિષ્ણુનું જ એક રૂપ માનવામાં આવે છે, તેની પૂજા કરવાનો વિધિ ભવિષ્યોત્તર પુરાણમાં આપ્યો છે. તે દિવસે ગાયકો, યાચકો બ્રાહ્મણો વગેરેને દાન આપવાનું કહ્યું છે. આવી રીતે પૂજા કરવાથી માનવીની સારી ય કામનાઓ પૂર્ણ અને જીવન, ધન, ધાન્ય, ઐશ્વર્ય અને સંતતિની વૃદ્ધિ પામે છે. હોલિકાનો ઉત્સવ આજે વશિષ્ટ આચરણોથી ભરપૂર બન્યો છે પરંતુ મૂળ એની શરૂઆત તોઈ શિષ્ઠ પુરુષ દ્વારા જ થયેલી મનાય છે. શબ્દ ક્લપદ્રુમમાં હોલિકાનો અર્થ શિષ્ટ આચરણ સાથે જ ઘટાવવામાં આવ્યો છે. શબ્દકલ્પદ્રુમમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે હોલિકા ઉત્સવનું મૂળ વૈદિક કલ્પના કરવામાં આવી છે. પ્રાચીન ધર્મશાસ્ત્રના જાણકારો તથા મીમાંસકો પ્રત્યેક ધાર્મિક કૃત્ય અને ઉત્સવનું મૂળ પણ વેદમાં હોવાનું સમર્થન કર્યા કરે છે. એવી જ રીતે હોલીકા ઉત્સવનું મૂળ પણ વેદમાં હોવાની કલ્પના થઈ છે, પરંતુ હોલીકા ઉત્સવનો જન્મ વૈદક યુગમાં થયેલો લાગતો નથી. ભવિષ્યોતર પુરાણમાં સતયુગમાં મહારાજા રઘુના સમયથી એ ઉત્સવ પ્રચલિત થવાનું જણાવવામાં આવ્યું છે. છતાં એથી ખરેખર હોલીકા ઉત્સવના જન્મની ચોક્કસ તિથિ નક્કી કરી શકાતી નથી. વિષ્ણુપુરાણ અને ભાગવત પુરાણ હોળી ઉપર જરૂર પ્રકાશ પાડે છે. એ બંને પુરાણોમાં હોળી ઉત્સવનો સંબંધ ભગવાન કૃષ્ણ સાથે હોવાનું જણાવવામાં આવ્યું છે. ભવિષ્યોતર પુરાણમાં રઘુ રાજાના નામ સાથે આ ઉત્સવનો સંબંધ બતાવવામાં આવ્યો છે, એથી પણ એટલું તો સ્પષ્ટ થાય જ છે કે, મહાકાવ્ય મહાભારતના યુગમાં હોળી આજના રૂપમાં પ્રચલિત હતી. એટલા પરથી એમ ચોક્કસ કહી શકાય કે હોળીનો પ્રારંભ મહાભારતના સમયમાં થઈ ચૂક્યો હતો. પરંતુ દેશ અને કાળ અનુસાર હોળીના ઉત્સવના રૂપમાં ફેરફાર થતો આવ્યો છે. ભવિષ્યોત્તર પુરાણની કથા અનુસાર હોળીનો ઉત્સવ એ શિયાળાના અવસાન અને વસંતના આગમનની ખુશાલીનો ઉત્સવ છે. શિયાળો પૂરો થતાં ફાલ્ગુનમાં વસંતનું આગમન થાય એ આર્યો માટે દરેક રીતે આનંદનો અવસર હતો. કૃષિપ્રધાન આર્ય પ્રજાને માટે આનંદ, સમૃદ્ધિ, ધનધાન્ય અને દરેક જીવ જંતુમાં નવા પ્રાણ, નવું લોહી અને ચેતન લાવનારો એ સમય હતો એટલે એ પ્રસંગે આનંદ ઉત્સવ ઉજવવાની પ્રેરણા થાય એ સ્વાભાવિક હતું. એ કારણે જ ભવિસ્યોત્તર પુરાણમાં ફાગણની પૂર્ણિમાને વિશ્વનું કલ્યાણ કરનારી તરીકે લેખવામાં આવી છે એ છતાં કેટલાક મીમાંસાકારો જણાવે છે કે, હોલિકાનો સંબંધ વૈદિક શ્રુતિ અને સ્મૃતિ સાથે માનવો જોઈએ. વૈદિક યુગમાં આ આનંદ માટે મહાવ્રતની યોજના કરવામાં આવેલી હતી. એ સમયે એક શૂદ્ર અને એક આર્ય વચ્ચે યુદ્ધનો ખેલ કરવામાં આવતો. આર્યોએ દસ્યુઓ અથવા રાક્ષસો પર વિજય મેળવ્યો એનું આ પ્રદર્શન હતું. પરંતુ એની એક કલ્પના એવી હતી કે શૂદ્ર અને આર્યનું આ યુદ્ધ શિયાળા અને વસંત અથવા ગ્રીષ્મના સંઘર્ષનું દ્યોતક હતું. હોળીનો જન્મ વસંતના જન્મની સાથે થયો હતો. શબ્દ કલ્પદ્રુમમાં હોલાનો અર્થ વસંતોત્સવ તરીકે આપવામાં આપવામાં આવ્યો છે. આ હોલા શબ્દ જ ભાષામાં હોળી તરીકે પ્રચલિત બન્યો છે એટલે પ્રાચીન કાળથી વસંતોત્સવ અથવા હોળીનો ઉત્સવ ઉજવાતો આવ્યો છે.

મોટી ઉદ્વેગકારક ચિંતા; મોટો ઉતાપો.

હોલિકા નામે એક રાક્ષસી.

હોળીના તહેવારોની મોજમઝા.