શરીરનો ભાગ (2) આખી વસ્તુનો વિભાગ; અંશ (3) સાધન; ઉપકરણ (4) ફૅક્ટર (ગ.)

ઉપકરણ; સાધન.

( વેદાંત ) કાર્યદ્રવ્યને આરંભ કરનારૂં દ્રવ્ય.

( ન્યાય ) ગૌતમ ઋષિએ સ્વીકારેલ સિદ્ધતા માટે ન્યાયના ૧૬ પદાર્થ માંહેનો એક. તે ૧૬ પદાર્થ કે તત્ત્વ આ પ્રમાણે છેઃ પ્રમાણ, પ્રમેય, સંશય, પ્રયોજન, દૃષ્ટાંત, સિદ્ધાંત, અવયવ, તર્ક, નિર્ણય, વાદ, જલ્પ, વિતંડા, હેત્વાભાસ, છલ, જાતિ અને નિગ્રહસ્થાન. જુઓ પદાર્થ.

ધાતુ.

( તર્ક ) ન્યાયઘટક વાક્ય; ન્યાયવાક્યનાં પાંચ અંગ; પ્રતિજ્ઞા, હેતુ, ઉદાહરણ, ઉપનય એટલે સાધ્યથી વ્યાપેલું સાધન પક્ષ ઉપર હોવું તે અને નિગમન એટલે પ્રતિજ્ઞાવાક્યમાં જણાવેલ વાત સાબિત થઈ એવું બતાવવા તેને ફરી કહેવાપણું. વૈશેષિકો એ પાંચ અવયવોને અનુક્રમે પ્રતિજ્ઞા, અપદેશ, નિદર્શન, અનુસંધાન અને પ્રત્યામ્નાય એવાં નામ આપે છે. પ્રાચીન નૈયાયિકોના મત પ્રમાણે તેના દસ પ્રકાર છેઃ ૧. પ્રતિજ્ઞા, ૨. હેતુ, ૩. ઉદાહરણ, ૪. ઉપનય, ૫. નિગમન, ૬. જિજ્ઞાસા, ૭. સંશય, ૮. શક્યપ્રાપ્તિ એટલે અનુમાનથી જે હોય તે સાક્ષાત્ જાણી શકાય તે, ૯. પ્રયોજન અને ૧૦. સંશયવ્યુદાસ એટલે સંશયનું મટવું.

( વેદાંત ) પદાર્થનું સંબંધવાળું કારણ. જેમકે, તાંતણો એ કપડાંનું, ઠીકરૂં એ ઘડાનું, અને હાથ પગ શરીરરૂપ દ્રવ્યનું સમવાયી એટલે સંબંધવાળું કારણ છે. માટે તાંતણો, ઠીકરૂં, હાથ, પગ અવયવ કહેવાય છે.

( યંત્રશાસ્ત્ર ) પરિણામરૂપ બળનો ઘટક અંશ; `કોમ્પોનન્ટ ફોર્સ`. બે અથવા વધારે બળ મળીને એક પરિણામરૂપ બળ એટલે રીઝલ્ટંટ થાય, તે બે અથવા વધારે બળોમાંનું દરેક એ પરિણામરૂપ બળનો અવયવ કહેવાય.

( ગણિત ) બે કે વધારે સંખ્યાનો ગુણાકાર કરવાથી જે સંખ્યા આવે તેના એ બે કે વધારે સંખ્યાઓ અવયવ કહેવાય છે. જેમકે, ૨, ૩ અને ૫નો ગુણાકાર કરવાથી ૩૦ આવે તેથી ૨, ૩ અને ૫ એ ૩૦ના અવયવ કહેવાય.

( વેદાંત ) મર્યાદિત પરિમાણ ભાગ કે ન્યાયની સિદ્ધતાના અંગવાળો પદાર્થ.

મૂળ કે ઘટક તત્ત્વ.

વિભાગ; અંશ; ભાગ.

શરીરનો ભાગ; અંગ.

( ગણિત ) શેષ વધે કે નહિ એવી રીતે ભાગનાર રાશિ; `ફંકટર`. એક રાશિથી બીજી રાશિને શેષ વધ્યા વગર ભાગી શકાય તો ભાગનાર રાશિ બીજી રાશિનો અવયવ કહેવાય. જેમકે, ૩ એ ૨૧ નો અવયવ છે.

સભાસદ.

શરીર; દેહ.