અભિમાન; ગર્વ

( સાંખ્ય ) મહત્તત્ત્વમાંથી ઉત્પન્ન્ થયેલ એક દ્રવ્ય; પ્રકૃતિવિકૃતિ. તેની સાત્ત્વિક અવસ્થાથી પાંચ જ્ઞાનેંન્દ્રિય, પાંચ કર્મેંન્દ્રિય તથા મનની ઉત્પત્તિ થાય છે. તેની તામસા અવસ્થામાં ઉત્પન્ન થતી પાંચ તન્માત્રામાંથી અનુક્રમે આકાશ, વાયુ, તેજ જળ અને પૃથ્વીની ઉત્પત્તિ થાય છે. ભાગવતમાં જણાવ્યું છે કે મહત્તત્ત્વ ભગવાનની દૃષ્ટિગોચર થતાં તેણે આ જગતને સરજવાની ઈચ્છાથી પોતાના સ્વરૂપનું રૂપાંતર કર્યું. એ રીતે એ મહત્તત્ત્વ વિકાર પામ્યું એટલે તેથી અહંકાર ઉત્પન્ન થયો. તે અહંકાર કાર્ય, કારણ અને કર્તા એ ત્રણેનો આશ્રય અને પાંચ મહાભૂત, ઈંદ્રિય, મન અને ઈંદ્રિય તથા મનના દેવતા એ સર્વનું કારણ છે. સાત્ત્વિક, રાજ્સ અને તામસ એમ ત્રણ પ્રકારમાં સાત્ત્વિક અહંકારથી મન અને ઈંદ્રિયોના અધિષ્ઠાતા દેવ, રાજ્સ અહંકારથી જ્ઞાનેંદ્રિય અને કર્મેંદ્રિય, અને તામસ અહંકારથી શબ્દ અને શબ્દથી આકાશ ઉત્પન્ન થયાં.

અભિમાન; હુંપદ; ગર્વ; મગરૂરી.

આઠ સ્વાભાવિક ગુણ માંહેનો એક. જુઓ અષ્ટપ્રકૃતિ.

ઈસ્વરથી હું જુદો નથી અને હું જ સઘળું કરૂ છું એવી સમજ.

( પિંગળ ) એક વિષમજાતિ માત્રામેળ ચંદ. તેમાં ૫૬ ગુરુ અને ૪૪ લઘુ મળી ૧૦૦ વર્ણ હોળ છે. તે ષટૂપદી છપ્પયનો એક ભેદ છે.

ચિત્તની એક વૃત્તિ; અસ્મિતા; પોતાપણાનું ભાન.

( તાંત્રિક ) છત્રીસ માંહેનું એ નામનું ચૌદમું તત્ત્વ. જુઓ અષ્ટાંગ.

દમામ; મિજાજ.

( વેદાંત ) મમત્વ; હું છું અને મારૂં છે. એ જાતની ભાવના. એમ કહેવાય છે કે હિરણ્યગર્ભમાં રહેલી વિશેષ શક્તિથી તમોગુણના વદારાને લીધે અહંકાર નામની સ્થૂલ શક્તિ ઉતિપન્ન થયેલી છે.

શિવનું એક નામ.

સૂર્યનાં એકસોઆઠ નામ માંહેનું એક. જુઓ સૂર્ય.