ઘડો (2) રાશિચક્રમાંની અગિયારમી રાશિ (જ્યો.) (3) હાથીના માથા ઉપર બે બાજુ ઊપસી આવેલો ભાગ; ગંડસ્થલ (4) ચૌદ શેરનું એક વજન – માપ

અભિમાન; ગર્વ.

એ નામની બાર માંહેની અગિયારમી રાશિ; ક્રાંતિવૃત્તનો ૩૦૦થી ૩૩૦ અંશ સુધીનો વિભાગ; વિષુવાંશ ૩૦૦થી ૩૬૦ અને ક્રાંત્યંશ ઉત્તર પથી દક્ષિણ ૩૫ની વચ્ચે આવેલો તારાપુંજ. તેમાં ૧૧૭ તારા હોય છે. તેને મનુષ્ય જેવી આકૃતિ, માથા ઉપર પાણીનું વાસણ, મકર રાશિના બકરાની આકૃતિની પૂછડી, ડાબા હાથમાં લાકડી અને નોળિયાના જેવો રંગ છે. તેને મનુષ્ય, જળચર રાશિ કે સ્થિર રાશિ કહે છે. ધનિષ્ઠાનો અરધો ભાગ, શતભિષા, અને પૂર્વાભાદ્રપદ નક્ષત્રનો પોણો ભાગ કુંભરાશિમાં આવે છે. આ રાશિમાં જન્મનારનું નામ ગ, શ, સ અક્ષરોથી પ્રારંભાતા શબ્દથી પડે છે.

એ નામનું એક ઝાડ. તે બંગાળ, મદ્રાસ, આસામ અને અયોધ્યાના જંગલોમાં થાય છે. તેનું લાકડું મજબૂત અને છાલ કાળા રંગની હોય છે. તેનું લાકડું પાણીમાં સડતું નથી. તેની છાલ રેસાદાર હોય છે અને તેમાંથી રસી બને છે. છાલ દવામાં પણ કામ આવે છે.

એ નામનો કુંભકર્ણનો મોટો પુત્ર.

( પિંગળ ) એક અર્ધસમ માત્રામેળ છંદ. તે ઉલ્લાલ છંદનો એક ભેદ છે. તેમાં ૫ ગુરુ અને ૪૬ લઘુ મળી ૫૧ વર્ણ અને ૫૬ માત્રા છે.

( શિલ્પ ) એક જાતનું કોતરકામ. જુઓ અબ્જ.

એક જાતનું જોખમ માપ.
૧૦૬૪ પલ = ૧ કુંભ

એક જાતનું માપ. તે દશ ગુંઠા લાંબું અને દશ ગુંઠા પહોળું એવું ચોરસ માપ છે.

એક પર્વનું નામ. તે દર બાર વર્ષે આવે છે. આ વખતે હરદ્વારમાં મોટો મેળો ભરાય છે. જ્યારે સૂર્ય કુંભરાશિનો થાય ત્યારે આ પર્વ આવે છે.

એક વાનરનું નામ.

કટફળ.

ગજ એટલે હાથીના માથા ઉપરનો મોટો માંસપિંડ.

ગૂગળ.

ઘટ; ઘડો; સાંકડા મોઢાનું ધાતુ અથવા માટીનું પાણીનું વાસણ.

ચૌદ શેરનું એક વજન.

નસોતર.

નેપાળો.

પૃશ્નિપર્ણી નામની વનસ્પતિ.

પ્રહ્લાદ દૈત્યના પુત્રો માંહેનો એ નામનો એક.

પ્રાણાયામના ત્રણ ભાગ માંહેનો એક; પ્રાણાયામમાં શ્વાસને રોકી રાખવાની ચેષ્ટા.

બુદ્ધદેવના આગલા ચોવીશ જન્મ માંહેનો એક.

બુદ્ધિ; મગજ.

લંકાનો એ નામનો એક રાક્ષસ.

( જૈન ) વર્તમાન અવસર્પિણીનના ઓગણીસમા અર્હતના પિતાનું નામ.

વિષ્ણુ. કુંભ એટલે ઘોડાની જેમ ભગવાનમાં સર્વ વસ્તુઓ રહેલી છે તેથી કુંભ કહેવાય છે. તે ઘટ કે કુંભરૂપ છે, કુંભના જેવી ગોળ આકૃતિવાળા પણ તે છે, વળી ઘટાકાશ, મઠાકાશની પેઠે એક પિંડ એવા બ્રહ્માંડરૂપ આકૃતિવાળા પણ તે છે તેથી કુંભ કહેવાય છે.

વેશ્યાનો પતિ.

શ્રી રાગના આઠ માંહેનો એક પુત્ર. આ રાગ સંપૂર્ણ જાતિનો છે. તે સંધ્યા સમયે રાતના પહેલા પહોરે ગવાય છે. સંગીત દામોદરમાં આ રાગને સરસ્વતી અને ધનાશ્રી રાગણીઓના યોગથી બનેલો સંકર રાગ માનેલો છે.

સ્ત્રીનું સ્તન.

હૃદયનો રોગ.

મિત્રાવરુણને ત્યાં પુત્રરૂપે અવતરેલા વસિષ્ઠ ઋષિની માતાનું નામ.

કમળ.