દેવાનગરી કે બાળબોધ લિપિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી એક પ્રકારની લિપિ; નાગરીમાંથી નીકળેલી અને ઠાર ઠાર પ્રસરેલી એક અતિ સરલ લિપિ. ગુજરાતી લિપિનો પ્રચાર માત્ર એકલા કચ્છ, કાઠિયાવાડ અને ગુજરાતમાં જ નથી પણ મહાગુજરાત અને હિંદના દૂર દૂરના ભાગ જેવા કે કરાચી, મલબાર, ઉત્તર હિંદ, કલકત્તા, રંગુન, લંકા જેવામાં પણ છે. હિંદની બહાર પણ તેનો પ્રચાર છે. જ્યાં જ્યાં ગુજરાતી લોકો વસ્યા છે ત્યાં ત્યાં તે લિપિનો પ્રચાર થયો છે. ઉપરાંત હિંદુ, મુસલમાન, પારસી, જૈન, ખ્રિસ્તી વગેરે તમામ તેનો ઉપયોગ કરે છે. એક દક્ષિણી સર્વસામાન્ય સાક્ષરે તો ત્યાંસુધી કહ્યું છે કે હિંદ આખામાં જો કોઇ લિપિ સર્વમાન્ય સમાન એટલે એક કરવા પાત્ર હોય તો તે ગુજરાતી લિપિ તેની સરળતાને લીધે છે. નાગરી લિપિનો મરોડ મરડાતાં ગુજરાતી લિપિ થઈ. ગુજરાતી લિપિમાં લખાયેલો જૂનામાં જૂનો લેખ સંવત ૧૬૮૩નો મળ્યો છે. એ પહેલાં લખાયેલા બધા ગુજરાતી ગ્રંથ નાગરી લિપિમાં લખાયેલા છે. ગુજરાતી એ સ્વતંત્ર લિપિ નથી પણ નાગરી લિપિ જ છે. ફક્ત લખવાની સુલભતા અને જોવાની સુંદરતા એમાં વિશેષ રીતે સાધી છે એટલું જ. મહારાષ્ટ્રી કે હિંદી માણસને ગુજરાતી લિપિ વાંચતાં અગવડ પડતી નથી. જૂનામાં જૂના ગુજરાતી લિપિના નમૂના સંવત ૧૬૫૧ના એટલે ઈ. સ. ૧૫૯૪-૯૫ના વર્ષના અમદાવાદના એક ખતમાં જોવા મળેલા છે. આનાથી પણ જૂના નમૂના મળી આવવાનો સંભવ છે. આથી એવું અનુમાન કરી શકાય કે આશરે ઇ. સ. ની તેરમી કે ચૌદમી સદીમાં આપણી ગુજરાતી લિપિના વલણની શરૂઆત થઈ હશે. અલબત શરૂઆતમાં તો દેવનાગરી લિપિની સાથે સાથે જ ગુજરાતી લિપિ વિકસતી હશે.મુખ્યત્વે કરીનેઆપણા વણિક લોકોએ ઝપાટાબંધ લખવાની પદ્ધતિ શરૂ કરી. તેના પરિણામમાં ગુજરાતી લિપિનો જુદો મરોડ ઊભો થવા પામ્યો હશે. સંવત ૧૭૦૦ પહેલાં આપણી ગુજરાતી લિપિ બહુધા વાપરવામાં આવેલી જણાતી નથી. તે પહેલાંનાં કેટલાંક કાવ્ય તથા લેખ દેવનાગરી લિપિમાં લખાયેલાં વધારે જોવામાં આવે છે. આ દેવાનગરી લિપિ જેમ જેમ ધીમે ધીમે ખસતી ગઈ તેમ તેમ તેની જગો ગુજરાતી લિપિ લેતી ગઇ હશે. લિપિ શબ્દ સં. લિપ્ એટલે લીપવું એ ધાતુ ઉપરથી આવ્યો છે, કેમકે કાગળ, ચામડા કે પતરા ઉપર સાહી કે કોતરકામથી તે લીપવામાં કે લખવામાં આવે છે. લિપિની ઉત્પત્તિ ઘણી જૂની છે પ્રાચીન આર્યો તો એમ માનતા કે બ્રહ્મદેવે લખવાની કળા શરૂ કરી. અથર્વવેદમાં લિખ્ ધાતુ જોવામાં આવે છે પાણિનિના અષ્ટાધ્યાયીમાં લિપિ, લિબિ, લિપિકાર જેવા શબ્દો જોવામાં આવે છે. ઈ. સ. દશમી, અગિયારમી સદી સુધી તો ગુજરાતમાં પણ દેવનાગરીનો જ ઉપયોગ થતો. તામ્રપત્રો ને શિલાલેખોમાં પણ તે જ વપરાતી. વખત જતાં દેવનાગરીમાંથી ગુજરાતી, મરાઠી, બંગાળી, બિહારની કૈથી લિપિ બની. ઝપાટાબંધ લખવાની પદ્ધતિને પરિણામે ગુજરાતીનો જુદો મરોડ ઇ. સ. ની ૧૩ મી ૧૪ મી સદીમાં શરૂ થયો હશે. ધીમે ધીમે બધા સ્વરો અને ક, ખ, ચ, જ, ઝ, ણ, ફ, બ, ભ, લ, શ, ળ વ્યંજનોનાં રૂપો બદલાઈ ગયાં. સંવત ૧૬૮૪ના ખતમાં ए અને ए એ બંને રૂપ જોવામાં આવે છે. ગુજરાતી લિપિ ક્રમે કરીને છેવટે ક્યું રૂપ પામી છે તેનું વર્ણન રસિક લાગ્યા વિના રહે તેવું નથી. ચિત્રપલ્લવીમાંથી લિપિની ઉત્પત્તિ થાય છે એ તો દેખીતું છે – આડા આંગળાથી એક પ્રથમ સૂચવાતું હશે અને એ આડા આંગળાના – ચિત્રમાંથી ૧ એકડો થયો. એ જ રીતે બે = આડાં આંગળાંની ચિત્રપલ્લવીમાંથી ધીરે ધીરે ૨ બગડો થયો. એ જ રીતે Ξ માંથી ૩ ત્રગડાની ઉત્પત્તિ થઈ. બીજી ભાષાની લિપિ પણ આ જ રીતે પેદા થઈ છે. ઉત્તમ લિપિમાં હોવાં જોઇએ તેવાં કેટલાંક લક્ષણો ગુજરાતી લિપિમાં છે: એક જ મૂળાક્ષરનો એક જ ચોકસ ઉચ્ચાર થવો જોઇએ અને જોડાક્ષર બોલવા માટે નવા નવા અક્ષરો દાખલ કરવા જોઇએ નહિ. ગુજરાતી લિપિમાં સ્વર અને વ્યંજનની સંખ્યા પૂરી છે. હ્રસ્વ દીર્ધનાં અને અનુસ્વાર વિસર્ગનાં જુદાં જુદાં ચિહ્નો પણ તેમાં છે. ફારસી અંગ્રેજી વગેરે પરભાષાના ઘણાખરા ધ્વનિને દર્શાવવાની શક્તિ પણ ગુજરાતીમાં છે. મિશ્ર ઉચ્ચાર દર્શાવવાને પણ જુદા જુદા અક્ષરો ઉમેરવા પડતા નથી. ફક્ત ક્ષ અને જ્ઞ એવા છે. પરંતુ તે મૂળાક્ષર નથી, જોડાક્ષર છે. ક્ષ=ક્+ષ અને જ્ઞ=જ્+ઞ. ગુજરાતી લિપિમાં લખેલા અક્ષર પ્રમાણે દરેક અક્ષરનો એક જ ચોકસ ને સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર થાય છે જ્યારે અંગ્રેજી વગેરે યરપીય લિપિ આટલી સ્પષ્ટ નથી. સંસ્કૃત અને ગુજરાતી મૂળાક્ષરોનું વર્ગીકરણ પણ ઉચ્ચારશાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે સંપૂર્ણ. શાસ્ત્રીય અને ખૂબીવાળું છે. જુદા જુદા સ્થાનમાંથી બોલાતા શબ્દોને જુદા જુદા સમૂહમાં ગોઠવવામાં આવ્યા છે. અંગ્રેજી વેગેર લિપિમાં આવા સમૂહ નથી, પણ ગમે તેમ અક્ષરોને મૂકવામાં આવ્યા છે. થોડા અક્ષરે એટલે થોડી મહેનતે જે લિપિથી વિચારો દર્શાવી શકાય તે લિપિ પણ સારી ગણાય. દેવનાગરી અને ગુજરાતીમાં વ્યંજનોને સ્વરચિહ્નો જોડવાની જે સગપડ છે તે અંગ્રેજી વગેરે બીજી લિપિમાં નથી. આથી ગુજરાતી કરતાં અંગ્રેજીમાં વધારે અક્ષર લખવા પડે છે. નાગરી, મરાઠી કે બંગાળી કરતાં ગુજરાતીમાં લખવાની સરળતા વિશેષ છે. આ લિપિ એટલી રૂપાળી અને લખવામાં સહેલી છે કે રાષ્ટ્રીય લિપિ થઈ શકે; પરંતુ લખવાની સરળતામાં અંગ્રેજીના જેટલી તે ઉત્તમ નથી. કેમકે (૧) ગુજરાતી લિપિમાં દરેક અક્ષરે હાથ ઉપાડવો પડે છે, ત્યારે અંગ્રેજી લિપિમાં હાથ ઉપાડ્યા વગર શબ્દમાંના અક્ષર સાથે જોડાઇને લખાય છે. (૨) ચિત્રવિદ્યાની દૃષ્ટિએ ઊભી લીટી કરતાં ત્રાંસી લીટી દોરવી સહેલી પડે છે. અંગ્રેજી લિપિમાં આ લાભ પણ જોવામાં આવે છે. (૩) ગુજરાતી લિપિ લખવામાં, છાપવામાં અને ટાઇપરાઇટરમાં સરળ નથી તેથી આ ત્રણે દૃષ્ટિએ તેમાં સુધારા કરવા જોઇએ: (અ) જ્યાં જ્યાં વળાક સરખા ન હોય ત્યાં સરખા કરવા. જેમકે, ર ખ. (આ ) માત્રા, અજ્જુ, વરડુ વગેરે સ્વરચિહ્નો ઉપર ને નીચે ને આગળ પાછળ. આમ આવવાથી ટાઇપ કરવામાં ઠીક નથી પડતું. તો પાછળ જોડવાની કંઈ નિશાની થાય તો સારૂં. જૂની ગુજરાતીમાં અનઇ, કરઇ વગેરે શબ્દોમાં જેમ પાછળ સ્વર જોડવામાં આવે છે. તેવી કંઈક યોજના હોવી જોઇએ. (ઇ) જોડાક્ષર અને છૂટા અક્ષરો વચ્ચેનો તફાવત પણ સ્પષ્ટ હોવો જોઇએ. જેમકે, ક્ત, ટ્ય વગેરે. (ઈ) કેટલાક અક્ષરોના વળાકમાં બહુ ફેર નથી તેથી ભૂલ થવા સંભવ છે. જેમકે, ટ ને ઢ, ઘ ને ધ. (ઉ ) કેટલાક અક્ષર ને આંકડા સમાન હોવાને લીધે તેમાં ભૂલ થાય છે. તેથી જુદા વળાક અપાય તો ઠીક. જેમકે, પ પ ર ર પરદેશ. અમુક ઉચ્ચાર દર્શાવવાને માટે ગુજરાતીમાં સાધન નથી, માટે તે નવા યોજાવાં જોઈએ. જેમ કે (૧) ફારસી કે અરબી ખ ને ઝ ઉચ્ચાર. (૨) ડનો મૂર્ધન્ય ઉચ્ચાર દર્શાવવા માટે ડ઼નો ઉપયોગ કરવો જોઇએ. જેવી રીતે ળ સંસ્કૃતમાં ન હતો પણ ગુજરાતીમાં દાખલ થયો તેવી રીતે ડ નો ડ પણ ગુજરાતીમાં ઉમેરવો જોઇએ. (૩) સોપારી, સાકર જેવા શબ્દોમાં સનો ઉચ્ચાર હ જેવો થાય છે. તે બતાવવા નવો અક્ષર યોજવો જોઇએ. (૪) અમુક અમુક અક્ષરો ઉપર સ્વરભાર આવે છે તે બતાવવો જોઈએ.