4 |
[ સં. ] |
पुं. |
એક જાતની વનસ્પતિ; ચિત્રો. તેનાં પાન જાડાં, દળદાર, લાંબા અને નાના મોટાં આકારનાં હોય છે. તેમાં આસમાની ઝાંયનાં ધોળાં ફૂલ બારે માસ થાય છે. તેનો છોડ બે ત્રણ હાથ ઊંચો હોય છે. ડાળો પાતળી અને ગાંઠોવાળી હોય છે. ગાંઠો ઉપર પીલુડીનાં પાન જેવાં પાંદડાં થાય છે. આ છોડને જે ડાળીઓ ફૂટે છે તેમાં ડૂંખળી હોય છે. ધોળાં અને રાતાં ફૂલવાળો એમ બે જાતનો ચિત્રક હોય છે. ધોળાં ફૂલવાળાં કરતાં રાતાં ફૂલવાળા ચિત્રકની જાત ગુણમાં શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. ચિત્રકનો ક્ષાર ઔષધમાં વપરાય છે. ચિત્રકના મૂળની લીલી છાલ પાણીમાં ઘસીને અગર વાટીને શરીરે ચોપડવાથી ચામડી બળી જાય છે. ચિત્રકના મૂળની છાલ વાટી ગૂમડાં ઉપર ચોપડી હોય તો ગૂમડું જલદી ફૂટે છે. રાતા ચિત્રકનું મૂળ ગર્ભપાતન કરાવવા માટે વપરાય છે. ચિત્રક પાચક, રૂક્ષ, લઘુ, અગ્નિદીપક, પાકકાળે તીખો, ગ્રાહક, કડવો, ઉષ્ણ, રુચિકર, રસાયન તથા અગ્નિ જેવો પરાક્રમી છે. તે સોજો, કોઢ, અર્શ, ઉધરસ, કૃમિ, વાતોદર, કંડૂ, યકૃત, સંગ્રહણી, આમ, ક્ષય તથા ઉદરરોગનો નાશ કરતો મનાય છે. તેની માત્રા ૪થી ૮ વાલ છે. બંગાળ અને દક્ષિણ હિંદમાં તેના છોડનો વાડ તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તેના લીલા મૂળમાંથી દૂધ જેવો રસ નીકળે છે, તે આંખ દુખવા આવે તેમાં ગુણકારી મનાય છે. એકાંતરિયા તાવમાં તેના મૂળનો સારો ઉપયોગ થાય છે.
|