કુળ, વર્ણ કે નાત તથા યોનિના ભેદસૂચક વર્ગ; સમુદાય (ટ્રાઇબ; રેસ); ઉદાo મનુષ્યજાતિ; આર્યજાતિ; ક્ષત્રિયજાતિ (2) લિંગભેદસૂચક વર્ગ (વ્યા.); સેક્સ (3) અમુક વર્ગની જુદી જુદી વ્યક્તિઓમાં રહેલો સમાન ધર્મ (ન્યા.) (4) માત્રામેળના બંધારણવાળો એક છંદવિભાગ

અગ્નિના અગિયાર માંહેનો એક પ્રકાર. જુઓ ઉપાયાસ.

એ નામે એક અલંકાર.

( વેદાંત ) અનેક વ્યક્તિઓમાં એક ધર્મપ્રકારક એકાકાર પ્રતીતિ થાય છે તેનો વિષય; અનેક વ્યક્તિઓમાં સમવાય સંબંધે કરીને રહેનારો નિત્યધર્મ; અમુક વર્ગની જુદી જુદી વ્યક્તિઓમાં રહેલો સમાન ધર્મ.

અર્થહીન તુલના; બહુ દૂરદૂરનું સરખાપણું.

( સંગીત ) અંશ સ્વર ઉપર આધાર રાખીને પાડેલો રાગનો પ્રકાર; સ અંશથી ષાડજી જાતિ, રિ અંશથી આર્ષભી જાતિ, ગ અંશથી ગાંધારી, મ અંશથી મધ્યમા, પ અંશથી પંચમી, ધ અંશથી ધૈવતી અને નિ અંશથી નિષાદી.

કુળ; વંશ; ગોત્ર.

કુળ, વર્ણ કે નાત તથા યોનિના ભેદસૂચક વર્ગ; સમુદાય. જેમકે, મનુષ્ય જાતિ, આર્ય જાતિ, ક્ષત્રિય જાતિ.

કમ.

( ગણિત ) ગણિત પ્રમાણમાં અમુક આંકડો.

ગુણ, ધર્મ, આકૃતિ વગેરેની સમાનતાને લીધે પાડેલો વિભાગ.

ગુણસમુદાય; ગુણપ્રભાવ.

ચમેલી; જાઈ; માલતી; એક જાતની ફૂલવેલ.

( સંગીત ) ચાર માત્રા જેટલા કાળમાં ૩-૫-૬-૭-૮-૯-૧૦ કે ૧૧ વર્ણ ગણી જઈએ તેમ છતાં એકંદર કાળમાં વધઘટ થાય નહિ એવી રીતે અમુક અમુક વર્ણોનો એક લઘુ અંગમાં સમાસ કરવો તે; તાલનાં છ માંહેનું એક અંગ; વિરામ અંગ; અર્ધચંદ્ર; અર્ધબિંદુક. અમુક તાલમાં જેટલા ઠપકા કે ઠેકા આવતા હોય અને તે ઠેકા જેટલી માત્રાને અંતરે આવતા હોય તે ઉપરથી તાલની જાતિ ઓળખાય છે. તેના દશ પ્રકાર છે: એકાકી, પક્ષિણી, ત્ર્યસ્ત્ર, ચતસ્ત્ર, ખંડ, વૃત્ત, મિશ્ર, માનુષી, સંકીર્ણ અને દિવ્યસંકીર્ણ.

ચૂલ; ચૂલો.

( સંગીત ) છંદનો એક માત્રામેળના બંધારણવાળો વિભાગ. જાતિમાં અમુક માત્રા પછી તાલ આવે છે, એટલે બોલતાં ભાર મૂકવો પડે છે.

જન્મ.

જાયફળ; જાતિફળ.

જાવંત્રી.

( ન્યાય ) જૂઠું બોલવું તે; પોતાના જ પક્ષને તોડનારો અસત ઉત્તર.

જેમાં જન્મ થયો હોય તે વર્ગ કે વર્ણ; નાત; જ્ઞાતિ.

ત્રણની સંજ્ઞા; ત્રણ સૂચક સાંકેતિક શબ્દ.

( જૈન ) નામ કર્મની એક પ્રકૃતિ.

( વ્યાકરણ ) નામના ત્રણ માંહેનો બીજો પ્રકાર. એક વર્ગને બીજા વર્ગથી ઓળખાવનાર ધર્મ જાતિ છે અને જાતિ બતાવનારૂં નામ જાતિવાચક નામ કહેવાય છે. કોઇ પણ વર્ગના છૂટા છૂટા પદાર્થ લઇએ તો તે વ્યક્તિ કહેવાય છે અને વર્ગના તમામ પદાર્થમાં રહેલો ધર્મ જાતિ કહેવાય છે. જાતિ અને ગુણ વચ્ચે ભેદ છે. ગોત્વ, અશ્વત્વ એ જાતિ છે. એ ધર્મ ગાય અને અશ્વના તમામ વર્ગમાં રહેલો છે અને નિત્ય છે.

ન્યાયમત પ્રમાણે પદાર્થના જ્ઞાનથી મોક્ષ મેળવાય છે તેમાંનો એક પદાર્થ. જાતિ ચોવીશ પ્રકારની છે: ૧. સાધર્મ્યસમ, ૨. વૈધર્મ્યસમ, ૩. ઉત્કર્ષસમ, ૪. અપકર્વસમ, ૫. વર્ણ્યસમ, ૬. અવર્ણ્યસમ, ૭. વિકલ્પસમ, ૮. સાધ્યસમ, ૯. પ્રાપ્તિસમ, ૧૦. અપ્રાપ્તિસમ, ૧૧. પ્રસંગસમ, ૧૨. પ્રતિદ્દષ્ટાંતસમ, ૧૩. અનુત્પત્તિસમ, ૧૪. સંશયસમ, ૧૫. પ્રકરણસમ, ૧૬. હેતુસમ, ૧૭. અર્થાપત્તિસમ, ૧૮. અવિશેષસમ, ૧૯. ઉપપત્તિસમ, ૨૦ ઉપલબ્ધિસમ, ૨૧.અનુપલબ્ધિસમ, ૨૨. નિત્યસમ, ૨૩. અનિત્યસમ અને ૨૪. કાર્યસમ.

બાવીશ સૂચક સાંકેતિક શબ્દ.

મૂળ; ઉત્પત્તિસ્થાન.

( વ્યાકરણ ) લિંગભેદ સૂચક વર્ગ; પ્રાણી અને છોડ વગેરેમાં ઘણુંખરૂં પોતાના અવયવ પ્રમાણે બતાવેલ નર અને માદાના ગુણ બતાવવા વપરાતો શબ્દ.

વેદશાખાનો એક ભેદ.

( સંગીત ) ષડ્જ વગેરે સંગીતપ્રસિદ્ધ સાત સ્વર.

સમુદાય; જથ્થો; સમૂહ.

અંગત; પોતાનું.