(સં.) પંજાબનું પ્રસિદ્ધ બૌદ્ધ વિદ્યાપીઠ ધરાવતું એક પ્રાચીન નગર, જે જગા હવે પાકિસ્તાનમાં છે.

ઉત્તર પંજાબમાં આવેલું એ નામનું એક પ્રાચીન નગર.

એ નામના નગરની આસપાસનો પ્રદેશ. તે બૌદ્ધ વિદ્યાનું સૌથી વધારે સુપ્રસિદ્ધ મથક હતું. ભારતના જુદા જુદા અને દૂર દૂરના ભાગના વિદ્યાર્થીઓ ત્યાં ભણવા આવતા. કાશી, રાજગ્રહ, મિથિલા, ઉજ્જન, કોસલ, ઉત્તર પ્રદેશમાં આવેલ શિવિ ને કુરુ રાજ્યોમાંથી ટોળાબંધ વિદ્યાર્થીઓ પોતાની કેળવણીની પૂર્ણાહુતિ માટે તક્ષશિલા જતા; એટલે કે તક્ષશિલા પ્રાથમિક નહિ પણ ઊંચી કેળવણીનું મથક હતું. ત્યાં ઘણી વિદ્યાપીઠો હતી. સામાન્ય રીતે વિદ્યાર્થીઓને દાખલ થતી વખતે અધ્યાપકને પૂરેપૂરી દક્ષિણા કિંવા ફી આગળથી જ આપવી પડતી. એમ જણાય છે કે અધ્યાપનની ફી તક્ષશિલામાં ૧૦૦૦ સિક્કાની નક્કી થયેલી હતી. કોઈ રોકડી ફી ન ભરી દેવાની સ્થિતિમાં હોય તો ફીને બદલે અધ્યાપકની સેવા કરે તોપણ ચાલતું. વિદ્યાર્થીઓનો મોટો ભાગ દહાડે ગુરુસેવા કરીને જ રાતે વિદ્યા મેળવતા. બ્રાહ્મણ શિક્ષણ પ્રણાલિકા પ્રમાણે બ્રહ્મચારી બહુધા સ્નાતક થયા પછી કિંવા અભ્યાસ પૂરો કરી રહ્યા પછી ગુરુદક્ષિણા આપતો. એક ગુરુ માટે વિદ્યાર્થીઓની મોટામાં મોટી સંખ્યાનું ધોરણ ૫૦૦નું હતું. તક્ષશિલાની કેટલીક પાઠશાળામાં નીચેની વિદ્યાઓ શીખવાતીઃ ૧. હસ્તવિજ્ઞાન, ૨. જાદુ, ૩. મૃતસંજીવની, ૪. મૃગયા, ૫. પશુપ્રાણીઓની બોલી સમજવાની વિદ્યા, ૬. ધનુર્વિદ્યા, ૭. જ્યોતિષ વિદ્યા, ૮. વશીકરણ વિદ્યા, ૯. સામુદ્રિક વિદ્યા, ૧૦. વૈદ્યક. વિદ્યાર્થીઓ આમાંનો એક જ વિષય અભ્યાસ માટે પસંદ કરી લેતા અને એમાં પારંગત થતા. પ્રાચીન સમયમાં સરસ્વતીના ધામ તરીકે તેની ખ્યાતિ ઘણી હતી. તે તક્ષક રાજાએ વસાવ્યું હતું. તેની આસપાસના પ્રદેશમાં તક્ષક લોકોનું રાજ્ય હતું તેથી તેનું નામ તક્ષશિલા પડ્યું હતું. સિકંદર હિંદુસ્તાનમાં આવ્યો ત્યારે તે જાહોજલાલીવાળું શહેર હતું. હિંદુસ્તાનની કારીગરી અને વિદ્યાના વિનિમયનું એ ભારે મથક હતું. વૈદ્યક વિદ્યા માટે તક્ષશિલાની ખ્યાતિ દૂર દેશો સુધી પહોંચી હતી. બૌદ્ધોની જાહોજલાલી દરમિયાન એની આબાદી હતી અને પાટલિપુત્રથી તે બીજે નંબરે ગણાતું હતું. ચાણાક્ય તક્ષશિલાનો રહેવાસી હતો. એક સમયની ગાંધાર દેશની આ રાજધાનીને તક્કશિલા પણ કહેતા. હાલ તે અટક અને રાવલપિંડી વચ્ચે કાલકા સરાઈના ઈશાન ખૂણે એક માઈલ દૂર આવેલ છે. રામચંદ્રના ભાઈ ભરતના પુત્ર તક્ષે તેનું નિર્માણ કર્યું હતું એમ પણ કહેવાય છે.