ગુરુ પાસેથી વ્રત, નિયમ કે મંત્ર લેવો તે (2) યજ્ઞયાગાદિ શરૂ કરતાં તેનો વિધિપૂર્વક સંકલ્પ કરવો તે કે એવો કોઈ ધર્મવિધિ; જેમ કે, જનોઈ, પદવીદાન (3) સંન્યાસ; સમર્પણ

( જૈન ) ઉપદેશક કે ધર્મગુરુ પાસેથી જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ; જૈન ધર્મમાં સાધુપદ સ્વીકારવું તે. એ બહુ કઠણ વિધિ છે. શરૂઆતમાં દીક્ષા લેનાર માણસે આ દુનિયાની સર્વ વસ્તુઓનો ત્યાગ કરવો પડે છે. ત્યાર પછી અકેક વાળ હાથેથી ખેંચી લેવામાં આવે છે. ત્યાર પછી ઉપાશ્રયમાં રહી અહિંસા, સત્ય, પ્રામાણિકતા, બ્રહ્મચર્ય અને ત્યાગ એ પાંચ સદગુણો ધ્યાનમાં રાખી જીવન પસાર કરવું પડે છે.

કોઈ એક ઉદ્દેશે અમુક કાર્ય કરવાનું વ્રત કે નિયમ ધારણ કરવો તે; અમુક યજ્ઞ વગેરે કરવાનું કામ માથે લેવું તે; યજ્ઞયાગાદિ કરતા પહેલાં તેનો વિધિપૂર્વક સંકલ્પ કરવો તે; ક્રિયા વગેરે કરવાના કર્મના આરંભનો નિયમ લેવો તે.

( વેદાંત ) ગુરુના મુખથી પોતાના ઇષ્ટદેવનો મંત્ર ગ્રહણ કરવો તે; ગુરુમંત્ર; ગુરુનો શિષ્યને નિયમ પ્રમાણે મંત્રનો ઉપદેશ; ગુરુ પાસેથી વ્રત, નિયમ કે મંત્ર લેવો તે. વૈદિક ગાયત્રી મંત્ર ઉપરાંત આજકાલ ભિન્ન ભિન્ન દેવતાઓના મોટા પ્રમાણમાં સાંપ્રદાયિક ઇષ્ટ મંત્ર તંત્રોક્ત રીતિ અનુસાર પ્રચલિત છે. ગૌતમીય તંત્ર, યોગિની તંત્ર, રુદ્રયામલ ઇત્યાદિ તંત્ર ગ્રંથોમાં દીક્ષા ગ્રહણનું માહાત્મ્ય તથા તેના અનેક પ્રકારના નિયમ આપવામાં આવ્યા છે. વિષ્ણુ. શિવ, શક્તિ, ગણેશ, સૂર્ય ઇત્યાદિની ઉપાસનાના ભેદથી વૈષ્ણવ, રામતારક, શૈવ, શાક્ત ઇત્યાદિ મંત્ર પ્રચલિત છે, જે શિષ્યના કાનમાં કહેવામાં આવે છે. સાધારણ લોકો માને છે કે, ગુરુમંત્ર વિના ગતિ થતી નથી. તંત્રો અનુસાર જે મંત્રોને અંતે હું ફટ હોય તે પુંલિંગ મંત્ર, જેને અંતે સ્વાહા હોય તે સ્ત્રીલિંગ મંત્ર અને જેને અંતે નમઃ હોય તે નપુંસક મંત્ર કહેવાય છે. યોગિની તંત્રમાં લખ્યું છે કે, પિતા, માતા, નાના ભાઈ અને શત્રુપક્ષવાળા પાસેથી મંત્ર ન લેવો જોઈએ. રુદ્રયામલ તંત્રમાં પતિ પાસેથી મંત્ર લેવાનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે, પણ તેની પાસેથી સિદ્ધ મંત્ર લેવાની તે રજા આપે છે. શુદ્રને પ્રણવ કે પ્રણવઘટિત મંત્ર દેવાનો નિષેધ છે. શૂદ્રને ગોપાલ, મહેશ્વર, દુર્ગા, સૂર્ય અને ગણેશનો મંત્ર દેવો જોઈએ.

જનોઈ અથવા ઉપનયન સંસ્કાર. તેમાં આચાર્ય ગાયત્રી મંત્રનો ઉપદેશ આપે છે.

દૃઢ નિશ્ર્ચય.

પૂજા; અર્ચન.

બોધ; ઉપદેશ.

યજ્ઞ; હોમ; યજન.

યજ્ઞની સ્ત્રી; અગિયાર માંહેની એ નામની એક રુદ્રાણી.

સંન્યાસ; સંસારત્યાગ.

સંયમ.

સંસારત્યાગની ક્રિયા; સંસાર ત્યાગી ગુરુને શરણે જવું તે; સાધુ થવું તે.

સંસ્કાર.

( સંગીત ) ષાડવનું એક તાન; મધ્ય ગ્રામમાં ગાંધાર વર્જિત કરવાથી ઉત્પન્ન થતું એક તાન.