સ્થિર; નિશ્ચળ (2) નિશ્ચિત (3) પુંo પૃથ્વી જે કલ્પિત આંસ પર ફરે છે તેના ઉત્તર અને દક્ષિણ બે છેડામાંનો પ્રત્યેક (4) તે છેડાના સ્થાન પાસેનો તારો (5) લોહચુંબકનો એક છેડો; પોલ (પ.વિ.) (6) એક અટક (7) (સં.) ઉત્તાનપાદનો પુત્ર – પ્રખ્યાત વિષ્ણુભક્ત

આકાશ; ગગન.

આકાશનું ધ્રુવબિંદુ. તે ધ્રુવના તારાથી લગભગ એક અંશ દૂર છે.

( પુરાણ ) આઠ માંહેનો એ નામનો એક વસુ. તેને કાલ નામે પુત્ર હતો. ધર, ધ્રુવ, સોમ, આપ, અનિલ, અનલ, પ્રત્યૂષ અને પ્રભાસ એ આઠ વસુ છે.

( ખગોળ ) ઉત્તર દિશા તરફ ક્ષિતિજથી સહેજ ઊંચે દેખાતો એ નામનો એક તેજસ્વી તારો. આકાશના બધા તારાઓમાં ધ્રુવ સૌથી અગત્યનો છે. બધા તારાઓ ફરતા દેખાય છે, પણ ધ્રુવ તો ત્યાંનો ત્યાંજ રહે છે. તે હમેશા ઉત્તર દિશામાં હોય છે. એ તારો બીજા દરજ્જાનો હોવાથી સહેજ ઝાંખો છે, પણ તેની આસપાસના શુમારે પંદર અંશ જેટલા પ્રદેશમાં તેના જેટલો પ્રકાશિત કોઈ બીજો તારો નથી. તેને ખોળી કાઢવાની રીત એ છે કે, સપ્તર્ષિ માંહેના પુલહ અને ક્રતુને સીધી લીટીથી જોડી એ લીટીને ક્રતુની દિશામાં લંબાવવી. આ લંબાવેલી લીટી ધ્રુવમાં થઈને જશે. વળી પુલહ અને ક્રતુની વચ્ચેના અંતર કરતાં પાંચગણું અંતર ક્રતુ અને ધ્રુવ વચ્ચે છે. આકાશનું જે બિંદુ બરાબર આપણા માથા ઉપર છે, તે ક્ષિતિજથી જેટલી ઊંચાઈએ છે. તેના લગભગ ચોથા ભાગની ઊંચાઈએ ધ્રુવ દેખાય છે. ધ્રુવમત્સ્યનો આકાર સપ્તર્ષિ જેવો જ છે, પણ તે સપ્તર્ષિ કરતાં નાનો છે. ધ્રુવને ધ્રુવમત્સ્યનો છેલ્લો તારો ગણી શકાય અને આ રીતે પણ ધ્રુવને યાદ રાખી શકાય. આ તારો ખરા ઉત્તર ધ્રુવની ઘણો નજીક છે. ધ્રુવથી તેનું અંતર ફક્ત એક જ અંશનું છે, એટલે તે તેટલી જ ત્રિજ્યાનું વર્તુળ હંમેશા કર્યા કરે છે. તેમ જ આખું વર્ષ કોઈ પણ રાત્રિએ કોઈ પણ વખતે લગભગ એકની એક જ જગ્યાએ તે જોઈ શકાય છે, તેથી તે અચળ કહેવાય છે. નક્ષત્રમંડળ રોજ ધ્રુવની પ્રદક્ષિણા કરતાં જણાય છે. ધ્રુવનો તારો લગભગ ઉત્તર દિશા બતાવે છે, એટલે વહાણવટીઓને ભરદરિયે તે હમેશા માર્ગદર્શક થઈ પડે છે. દૂરબીનથી જોતાં આ તારો એકબીજાની આગળ પાછળ ફરતા બે તારારૂપે નજરે પડે છે. તે ૬૫ પ્રકાશવર્ષને અંતરે છે. હાલમાં આપણે જે તારાને ઉત્તરધ્રુવના નામથી ઓળખીએ છીએ, તે કેવળ ઉત્તરધ્રુવબિંદુસ્થાની નથી, પરંતુ તેનાથી દક્ષિણ તરફ શુમારે સવા અંશ છે. ત્રણ હજાર વર્ષ પૂર્વે આ તારો ધ્રુવબિંદુથી પુષ્કળ છેટે હતો અને તે વખતે એક બીજો તારો ધ્રુવબિંદુ પાસે હતો. બાર હજાર વર્ષ પછી અભિજિત નામનો તારો ધ્રુવબિંદુની નજીક આવનાર છે. આવી રીતે ધ્રુવને પણ સ્થિરપણું નથી. પાશ્ર્ચાત્ય ખગોળશાસ્ત્રીના મત પ્રમાણે પણ તે સ્થિર નથી. હાલ ૧૫૧ વર્ષ સુધી તે તેની મૂળ જગ્યા ઉપર જશે અને ત્યાર પછી ક્રમશઃ પાછો ફરશે અને ત્યાંથી ૪૬ અંશ દૂર જશે. ત્યારે તે ધ્રુવ નામને યોગ્ય નહિ કહેવાય અને બીજો તેજસ્વી તારો તેની જગ્યા લેશે.

( જ્યોતિષ ) એ નામનું એક નક્ષત્ર; ધ્રુવ નક્ષત્ર.

( જ્યોતિષ ) એ નામનું એક નક્ષત્રગણ. તેમાં ઉત્તરાભાદ્રપદ, ઉત્તરાષાઢા, ઉત્તરાફાલ્ગુની અને રોહિણી નક્ષત્ર આવેલાં છે.

( પિંગળ ) એક અર્દ્ધસમજાતિ માત્રામેળ છંદ. તે સોરઠા છંદનો ભેદ છે. તેમાં વીશ ગુરુ અને આઠ લઘુ મળી અઠ્ઠાવીશ વર્ણ અને ૪૮ માત્રા આવે છે. તેની ૧, ૫, ૯, ૧૩, ૧૭ માત્રાએ તાલ આવે છે. તેને મોહિની છંદ પણ કહે છે.

એક ઋગ્વેતિક ઋષિ. તેણે દશમા મંડલનું ૧૭૩મું સૂક્ત રચ્યું છે.

એક જાતનું પક્ષી; શરારિ.

એક જાતનું યજ્ઞપાત્ર.

( પિંગળ ) એકની સંજ્ઞા.

કોઈ દેવતાને અર્પણ કર્યા સિવાય સવારથી સાંજ સુધી રાખેલો સોમરસનો ભાગ.

ખેડૂત પાસેથી રાજ્ય કરભાગ વસૂલ કરનાર અધિકારી.

( સંગીત ) ગાયનના ચાર પ્રકાર માંહેનો એ નામનો એક અવયવ; સંચારી.

ગાંઠ.

ગોળ ઉપર દોરેલા મહાવૃત્તની બંને બાજુએ તેનાથી ૯૦ અંશ દૂરનાં બેમાંથી કોઈ પણ એક બિંદુ.

( પુરાણ ) ચંદ્રવંશી યદુકુલમાં થયેલ સાત્વતવંશી વસુદેવને રોહિણીથી થયેલા સાત માંહેનો એ નામનો છઠ્ઠો પુત્ર.

છાતી, માથું, રંધ્ર, ઉપરંધ્ર તથા કપાળ ઉપરની ભમરી.

( પુરાણ ) જયદ્રથનો વધ થયા પછી રાત્રીયુદ્ધમાં ભીમસેને મારેલો દુર્યોધનના પક્ષનો કલિંગ દેશનો એ નામનો રાજા.

જેના વડે વીજળી પૂરી પાડવામાં આવે છે તે અડકણ; `ટર્મિનલ.`

તાળવાના નવ માંહેનો એ નામનો એક રોગ.

થાંભલો.

ધ્રુવકાળ; જે વખતે જે કાર્ય કરવાનું હોય તે સમય.

નાકનો આગળનો ભાગ.

પર્વત.

પૃથ્વી જે આંસ ઉપર પશ્ર્ચિમથી પૂર્વ તરફ ફરે છે તેના ઉત્તર અને દક્ષિણ તરફના બે માંહેનો દરેક છેડો. જે કલ્પિત રેખા ઉપર પૃથ્વી ફરે છે તે રેખાને આંસ અથવા અક્ષ કહે છે અને તેના છેડાને ધ્રુવ કહે છે. ઉત્તર તરફનો ઉત્તર ધ્રુવ કે સુમેરુ અને દક્ષિણ તરફનો દક્ષિણ ધ્રુવ કે કુમેરુ કહેવાય છે. ધ્રુવ પ્રદેશમાં દિવસ અને રાત ૨૪ કલાકનાં નથી હોતાં, પણ વર્ષભરનાં હોય છે. જ્યાંસુધી સૂર્ય ઉત્તરાયણમાં રહે છે, ત્યાંસુધી ઉત્તર ધ્રુવ ઉપર દિવસ અને દક્ષિણ ધ્રુવ ઉપર રાત થાય છે અને જ્યાંસુધી સૂર્ય દક્ષિણાયાનમાં રહે છે ત્યાંસુધી દક્ષિણ ધ્રુવ ઉપર દિવસ અને ઉત્તર ધ્રુવ ઉપર રાત રહે છે; એટલે કે ત્યાં છ માસનો દિવસ અને છ માસની રાત હોય છે. આ પ્રમાણે ત્યાં સંધ્યા તથા ઉષાકાળ પણ લાંબા હોય છે. ત્યાં સૂર્ય અને ચંદ્ર પૂર્વથી પશ્ર્ચિમ તરફ જતા દેખાતા નથી પણ ચારે તરફ ફરતા દેખાય છે. ધ્રુવ પ્રદેશમાં ઉષાકાળ અને સંધ્યાની લાલાશ ક્ષિતિજ ઉપર વીશ દિવસ સુધી ફરતી દેખાય છે, એટલું જ નહિ પણ ગ્રહ, નક્ષત્ર સાથે રાશિચક્ર પણ ધ્રુવની ચોતરફ ફરતાં દેખાય છે. અવાજની ગતિ ધ્રુવ પ્રદેશમાં બહુ તેજ હોય છે. માઈલો દૂર થતો અવાજ નજીકમાં થતો હોય એમ જણાય છે. આ ભૂભાગ ઉપર સૌથી મનોહર મેરુજ્યોતિ છે, જે ચિત્રવિચિત્ર અને જુદા જુદા રંગના પ્રકાશરૂપે કેટલીક વખત સુધી દેખાય છે.

બ્રહ્મા

મધ્યબિંદુ; કેંદ્ર.

મુક્તિ; મોક્ષ.

રાશિથી ગ્રહ પર્યંતનું અંતર.

રૂંવાડાંની કૂંડાળી; રુવાંટાનો એક આવર્ત.

વડલો; વડનું ઝાડ.

( સંગીત ) વારંવાર બોલાતી ગાયનની પહેલી કડી; ટેક; ધ્રુપદ.

( જ્યોતિષ ) વિશ્વકુંભથી બારમો યોગ. ફલિત જ્યોતિષમાં તે શુભ ફલદાયી મનાય છે. તેમાં જન્મેલ બાળક મોટો વિદ્વાન, બુદ્ધિમાન અને પ્રસિદ્ધ થાય છે.

વિષ્ણુ, અચ્યુત, અચળ, અવ્યક્ત પદ, નિર્ગુણ અને નિરાકાર પદ તથા અંતિમ નિદાન પદ પણ તે હોવાથી વિષ્ણુ ધ્રુવ કહેવાય છે.

વૃક્ષનું ઠૂંઠું.

શકનો આરંભ.

શંકુ; ખીલો.

શિવ; શંકર.

સત્ય.

સંયમ; નિગ્રહ.

( સંગીત ) સાત માંહેનો એ નામનો એક તાલ; આડો ચોતાલ; ધ્રુપદ; ધ્રુવક.

( પુરાણ ) સોમવંશી પુરુકુળમાં થયેલ ઋતેયુના પુત્ર અંતિભારના ત્રણ માંહેનો એ નામનો બીજો પુત્ર.

( પુરાણ ) સ્વાયંભુવ મનુના પૌત્ર ઉત્તાનપાદ રાજાને તેની સ્ત્રી સુનીતિને પેટે જન્મેલો એ નામનો પુત્ર. તે પ્રખ્યાત વિષ્ણુભક્ત હતો. ધ્રુવની માતા સુનીતિ રાજાની માનીતી ન હતી, તેથી ધ્રુવ ઉપર રાજાની મમતામાં ઊણપ હતી. માનીતી રાણી સુરુચિનો પુત્ર ઉત્તમ રાજાને પ્રિય હતો. એક વખત ધ્રુવ રાજાના ખોળામાં બેસવા ગયો ત્યારે સુરુચિએ તેને તિરસ્કાર્યો. આથી ધ્રુવ રડતો રડતો પોતાની માતા પાસે ગયો. માતાએ કહ્યું કે, પરમેશ્વરની કૃપા વિના સુખ ક્યાંથી મળે ? આથી ધ્રુવ નાની ઉમરનો છતાં નગર બહાર તપ કરવા ગયો. માર્ગમાં નારદ ઋષિ તેને મળ્યા અને પાછા જવાને ઘણું સમજાવ્યું, પણ તે માન્યો નહિ. શ્રદ્ધાપૂર્વક તપ કરવાથી થોડા વખતમાં ભગવાન તેને પ્રત્યક્ષ થયા અને કહ્યું કે, ગ્રહો અને નક્ષત્રો જેની પ્રદક્ષિણા કરે છે એવું મારૂં અચળ ધામ તારે માટે મેં નિર્માણ કર્યું છે. તારા પિતાની પછી છત્રીશ હજાર વર્ષ રાજ્ય કર્યા પછી તારે માટે નક્કી કરેલ સ્થાને આવજે. એમ કહીને ભગવાન અંતર્ધાન થયા અને ધ્રુવ પોતાના નગર તરફ ગયો. ઉત્તાનપાદ રાજાએ ઠાઠમાઠથી તેનું સામૈયું કર્યું. કેટલેક કાળે ઉત્તાનપાદે ધ્રુવનો રાજ્યાભિષેક કરી પોતે તપ કરવા અરણ્યમાં ગયો. ધ્રુવે શિશુમાર પ્રજાપતિની ભ્રમી નામની કન્યા જોડે લગ્ન કર્યાં અને તેને કલ્પ અને વત્સર એમ બે પુત્ર થયા. આ સિવાય વાયુએ પોતાની ઇલા નામની કન્યા તેને પરણાવી હતી. તેને પેટે ધ્રુવને ઉત્કલ નામે પુત્ર અને એક કન્યા થયાં હતા. ધ્રુવનો ઓરમાન ભાઈ ઉત્તમ એક વખત હિમવાન પર્વત ઉપર શિકારે ગયો, ત્યાં યક્ષો સાથે કજિયામાં તે મરણ પામ્યો. સુરુચિને આની ખબર પડતાં તે પછવાડે ગઈ અને તેનું પણ મૃત્યુ થયું. આની ખબર ધ્રુવને પડતાં તે હિમવાન પર્વત ઉપર ગયો અને હજારો યક્ષોને મારી નાખ્યા. આથી કુબેરની સાથે તેને યુદ્ધ થયું. એ સ્થળે સ્વાયંભૂ મનુએ જાતે પ્રકટ થઈ ધ્રુવને ઉપદેશ કર્યો. પછી ધ્રુવ ઉત્તમ પ્રકારે રાજ્ય કરી સ્વસ્થાને ગયો.

હોકાયંત્ર; દિગનિર્ણયયંત્ર.

દશાશ્રીમાળી વાણિયાની એ નામની એક અટક.

એ નામની અટકનું માણસ.

તર્ક; વિચાર.

( શિલ્પ ) પૂર્વ દિશામાં મુખવાળું ઘર.

મોક્ષનું સાધન.

સંસાર.

અક્ષય; અવિનાશી; શાશ્વત; નિત્ય; સદા એક જ અવસ્થામાં રહેનારૂં.

એ નામની અટકનું.

ડગે નહિ એવું; નિશ્ર્ચળ; મક્કમ; દૃઢ.

નક્કી થયેલું; નિશ્ર્ચિત; નિયત.

સ્થિર; અચળ; સદા એક જ ઠેકાણે રહેનારૂં.

ચોક્કસ; ખરેખર; નિઃસંશય.