નાણાં વડે માલની સર્વ સામાન્ય આપલે કે વિનિમયનો વ્યવહાર ચાલે તે. સોનું, રૂપું વગેરે ધાતુના જે સિક્કાથી વિનિમય મુખ્યત્વે ચાલતો હોય તે ધાતુનું ચલણ છે એમ કહેવાય. જે ધાતુને મુખ્ય ચલણ તરીકે સ્વીકારવામાં આવી હોય, તે ધાતુના સિક્કાને બદલે દેશની સરકાર કે મુખ્ય બેંક પોતાની શાખ ઉપર દેશની સરકાર કે મુખ્ય બેંક પોતાની શાખ ઉપર કે કાયદાને બળે જે કાગળની નોટો કાઢે તેને નોટનું ચલણ કહે છે. જો તેવી નોટને બદલે સરકાર કે બેંક ધાતુનું રોકડ નાણું આપવા માટે વચન આપતી હોય તો તેને પ્રોમીસરિ નોટ એટલે રોકડગારી નોટો અને જો તેમ કરવા વચન ન આપતી હોય, એટલે કે રોકડ આપવા કાયદાથી બંધાતી ન હોય તો, બિનરોકડગારી કે બિનવટાવી નોટો કહી શકાય. નોટોનો ધાતુનાં નાણાંમાં બદલો સૂચવવા માટે, રોકડગારી અને બિનરોકડગારી નોટોને અનુક્રમે પરિવર્તનીય અને અપરિવર્તનીય નોટો પણ કહેવામાં આવે છે. થોડી રકમ અનામત રાખીને અને થોડા વખત માટે જ કેટલીક વખત સરકાર તરફથી જે નોટો કાઢવામાં આવે તેને તિજોરીની નોટો કહે છે. કેટલીક નોટો, તેના બદલામાં પૂરેપૂરી રકમનું સોનું, રૂપું કે તેના સિક્કા તિજોરીમાં અનામત રાખીને કાઢવામાં આવે છે અને કેટલીક નોટો, તેના બદલામાં કાયદાથી નક્કી કર્યા મુજબ અમુક ટકા રકમ તિજોરીમાં જમા રાખીને કાઢવામાં આવે છે. તેવી નોટો સરકારની શાખ અને પ્રજાના વિશ્વાસ ઉપર નભે છે. પૂરેપૂરી અનામતવાળી નોટોને અનામતી, અવેજી કે પ્રતિનિધિરૂપ નોટો અને બીજા પ્રકારની નોટોને શાખી નોટો કહી શકાય. આ રીતે નોટોના બદલામાં જમા રાખવામાં આવતા સંપૂર્ણ કે નિયત અનામતને પેપર કરન્સિ રીઝર્વ એટલે નોટોનું અનામત ભંડોળ કહી શકાય. ઉપર દર્શાવેલી જુદા જુદા પ્રકારની નોટોની સંખ્યા અને ધાતુના સિક્કાની એકંદર સંખ્યા બજારની માગણી કરતાં વધારી નાખવામાં આવે તેને ચલણનો ફુલાવો કે ફુગાવો અને માગણી કરતાં ઘટાડી દેવામાં આવે તેને ચલણની તંગી કે નાણાંભીડ કહે છે. બજારની જરૂર જોઈને, ચલણમાં મોસમ તરીકે કામચલાઉ વધારો કરવામાં આવે તેને ચલણનો વિસ્તાર અને મોસમ પૂરી થયા પછી કરેલો વધારો પાછો ખેંચી લેવામાં આવે તેને ચલણનો સંકોચ કર્યો કહેવાય. આવા ચલણના ફેરફારને લીધે કે પરદેશ સાથેના વેપારની બૅલેન્સ ઑવ ટ્રેડ એટલે વેપારતુલા દેશની તરફેણમાં અગર વિરુદ્ધમાં જવાથી, એટલે અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ થવાથી, એટલે કે આયાતનિકાસના વેપારના ફેરફારોને લીધે પણ નાણાના મૂલ્યમાં વધઘટ થાય છે. તેને નાણાના મૂલ્યમાં તેજી અને મંદી થઈ કહે છે. જે ધાતુનો સિક્કો બનેલો હોય તે ધાતુની કીમત ઘટી જવાથી કે સિક્કામાં વપરાતી ધાતુનું પ્રમાણ ઘટાડી નાખવાથી પણ નાણાનું મૂલ્ય ઘટી જવાથી કે સિક્કામાં વપરાતી ધાતુનું પ્રમાણ ઘટાડી નાખવાથી પણ નાણાનું મૂલ્ય ઘટી જાય છે. તેને ચલણનો અપકર્ષ કે અપભાવ થયો કહેવાય. સરકાર પોતાની મેળે તેમ કરે તો ચલણનો ભાવઉતાર કર્યો કહેવાય. તે જ પ્રમાણે ભાવ ચડાવી દે તો ભાવચડાવ કર્યો કહેવાય. લોકોમાં ચેક, હૂંડી જેવાં ઉધાર વ્યવહારનાં સાધનોના વત્તાઓછા ઉપયોગને કારણે કે લેવડદેવડની તેજીમંદીને કારણે પ્રજામાં ફરતાં નાણાંની સંખ્યામાં ફેર પડે છે. નાણાંની જલદી હેરફેર થાય તોનાણાંની સંખ્યા વધી ન હોય છતાં એટલાં જ નાણાંમાં વધુ વ્યવહાર થઈ શકે અને ચલણવેગ વધ્યો કહેવાય. લારી ફેરવનાર ફેરિયાની લેવડદેવડનો વેગ વધુ હોવાથી તે ઓછી મૂડીમાં વધુ ધંધો કરી શકે છે એ જાણીતી વાત છે. એ જ રીતે ચેક વગેરેની સગવડથી ઓછાં નાણાંમાં વધુ વ્યવહાર ચાલે છે અને એ રીતે ચલણવેગ વધવાથી રોકડ નાણાંની જરૂર ઓછી પડે છે.