ભાષાના વર્ણો લખવાની રીત

અક્ષર; ખત; દસ્તાવેજ; લખવું તે; લેખ; લખાણ.

એક એક ઉચ્ચારનાં ચિહ્ન અથવા શબ્દનાં ચિહ્નથી મનોગત વાતચીત જણાવવાની લેખનકળા; ભાષામાં બોલાતા બોલને વર્ણ રૂપે ઓળબંધ લખવાની રીત; લખવાની ભાષા; લખાણની પંક્તિ; મૂળાક્ષર; ભાષામાં બોલતાં વર્ણના ચિહ્ન. લિપિ શબ્દ સંસ્કૃત લિપ્ એટલે લીપવું એ ધાતુ ઉપથી આવ્યો છે. કેમકે, કાગળ, ચામડું કે પતરાં ઉપર શાહી કે કોતરકામથી તે લીપવામાં આવે છે. લિપિની ઉત્પત્તિ ઘણી જૂની છે. પ્રાચીન આર્યો તો એમ માનતા કે બ્રહ્મદેવે લખવાની કળા શરૂ કરી. અથર્વવેદમાં લિખ્ ધાતુ જોવામાં આવે છે. પાણિનિની અષ્ટાધ્યાયીમાં લિપિ, લિબિ, લિપિકાર જેવા શબ્દો જોવામાં આવે છે. ઈ. સ. ની દશમી અગિયારમી સદી સુધી તો ગુજરાતમાં પણ દેવનાગરીનો જ ઉપયોગ થતો. તામ્રપત્રો ને શિલાલેખોમાં પણ તે જ વપરાતી. વખત જતાં દેવનાગરીમાંથી ગુજરાતી, મરાઠી, બંગાળી, બિહારી અને કૈથી લિપિ બની. ઝપાટાબંધ લખવાની પદ્ધતિને પરિણામે ગુજરાતીનો જુદો મરોડ ઈ. સ.ની તેરમી, ચૌદમી સદીમાં શરૂ થયો હશે. ધીમે ધીમે બધા સ્વરો અને ક, ખ, ચ, જ, ઝ, ણ, ફ, બ, ભ, લ, શ, ળ વ્યંજનોનાં રૂપો બદલાઈ ગયાં. સંવત ૧૬૮૪ ના ખતમાં ए ને ऐ એ બંને રૂપ જોવામાં આવે છે. ગુજરાતી લિપિ ક્રમે કરીને છેવટે કયું રૂપ પામી છે તેનું વર્ણન રસિક લાગ્યા વિના રહે તેવું નથી. ચિત્રપલ્લવીમાંથી તેની ઉત્પત્તિ થઈ છે એ તો દેખીતું છે. ે એક આડા આંગાળાથી પ્રથમ એક સૂચવાતું હશે અને એ આડા આંગળાના ચિત્રમાંથી ૧ એકડો થયો. એજ રીતે ૈ બે આડાં આંગળાંની ચિત્રપલ્લવીમાંથી ધીરે ધીરે ૨ બગડો થયો. એ જ રીતે ૈ માંથી ૩ તગડાની ઉત્પત્તિ થઈ. બીજી ભાષાની લિપિ પણ આ જ રીતે થઈ છે. એક જ મૂળાક્ષરનો એક જ ચોક્કસ ઉચ્ચાર થવો જોઈએ અને જોડાક્ષર બોલવા માટે નવા નવા અક્ષરો દાખલ કરવા જોઈએ નહિ. ઉત્તમ લિપિનું આ લક્ષણ ગુજરાતી લિપિમાં છે. ગુજરાતી લિપિમાં સ્વર અને વ્યંજનની સંખ્યા પૂરી છે. હ્રસ્વ દીર્ઘનાં અને અનુસ્વાર વિસર્ગનાં જુદાં જુદાં ચિહ્નો પણ તેમાં છે. ફારસી, અંગ્રેજી વગેરે પરભાષાના ઘણાખરા ધ્વનિને દર્શાવવાની શક્તિ પણ ગુજરાતીમાં છે. મિશ્ર ઉચ્ચાર દર્શાવવાને પણ જુદા જુદા અક્ષરો ઉમેરવા પડતા નથી. ફક્ત ક્ષ અને જ્ઞ એવા છે. પરંતુ તે મૂળાક્ષર નથી, જોડાક્ષર છે. ક્ષ=ક્+ષ અને જ્ઞ=જ્+ઞ. ગુજરાતી લિપિમાં લખેલા અક્ષર પ્રમાણે દરેક અક્ષરનો એક જ ચોક્કસ ને સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર થાય છે જ્યારે અંગ્રેજી વગેરે યરપીય લિપિ આટલી સ્પષ્ટ નથી. સંસ્કૃત અને ગુજરાતી મૂળાક્ષરોનું વર્ગીકરણ પણ ઉચ્ચારશાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે સંપૂર્ણ, શાસ્ત્રીય અને ખૂબીવાળું છે. જુદા જુદા સ્થાનમાંથી બોલાતા શબ્દોને જુદા જુદા સમૂહમાં ગોઠવવામાં આવ્યા છે. અંગ્રેજી વગેરે લિપિમાં આવા સમૂહ નથી પણ ગમે તેમ અક્ષરોને મૂકવામાં આવ્યા છે. થોડા અક્ષરે થોડી મહેનતે જે લિપિથી વિચારો દર્શાવી શકાય તે લિપિ પણ સારી ગણાય. દેવનાગરી અને ગુજરાતીમાં વ્યંજનોને સ્વરચિહ્નો જોડવાની જે સગવડ છે તે અંગ્રેજી વગેરે બીજી લિપિમાં નથી. આથી ગુજરાતી કરતાં અંગ્રેજીમાં વધારે અક્ષર લખવા પડે છે. નાગરી, મરાઠી કે બંગાળી કરતાં ગુજરાતીમાં લખવાની સરળતા વિશેષ છે. આ લિપિ એટલી રૂપાળી ને લખવામાં સહેલી છે કે તે રાષ્ટ્રીય લિપિ થઈ શકે. પરંતુ લખવાની સરળતામાં અંગ્રેજીના જેટલી તે ઉત્તમ નથી કેમકેઃ (૧) ગુજરાતી લિપિમાં દરેક અક્ષરે હાથ ઉપાડવો પડે છે ત્યારે અંગ્રેજી લિપિમાં હાથ ઉપાડ્યા વગર શબ્દમાંના અક્ષર સાથે જોડાઈને લખાય છે, (૨) ચિત્રવિદ્યાની દૃષ્ટિએ ઊભી લીટી કરતાં ત્રાંસી લીટી દોરવી સહેલી પડે છે. અંગ્રેજી લિપિમાં આ લાભ પણ જોવામાં આવે છે, (૩) ગુજરાતી લિપિ લખવામાં, છાપવામાં અને ટાઈપ કરવામાં સરળ નથી. તેથી આ ત્રણે દૃષ્ટિએ તેમાં નીચે પ્રમાણે સુધારા કરવા જોઈએઃ (૧) જ્યાં જ્યાં વળાક સરખા ન હોય ત્યાં સરખા કરવા, જેમકે, રખ. ( ૨) માત્રા, અજ્જુ, વરડુ વગેરે સ્વરચિહ્નો ઉપર, નીચે ને આગળ પાછળ આવવાથી ટાઈપ કરવામાં ઠીક નથી પડતું, તો પાછળ જોડવાની કંઈ નિશાની થાય તો સારું. જૂની ગુજરાતીમાં અનઇ, કરઇ વગેરે શબ્દોમાં જેમ પાછળ સ્વર જોડવામાં આવે છે, તેવી કંઈક યોજના હોવી જોઈએ. (૩) જોડાક્ષર અને છૂટા અક્ષરો વચ્ચેનો તફાવત પણ સ્પષ્ટ હોવો જોઈએ. જેમકે, ક્ત, ટ્ય, વગેરે. (૪) કેટલાક અક્ષરોના વળાકમાં બહુ ફેર નથી, તેથી ભૂલ થવા સંભવ છે જેમકે, ટ ને ઢ, ઘ ને ધ. (૫) કેટલાક અક્ષર ને આંકડા સમાન હોવાને લીધે તેમાં ભૂલ થાય છે, તેથી જુદા વળાક અપાય તો ઠીક. જેમકે, પ ને પ, ર ને ૨. અમુક ઉચ્ચાર દર્શાવવાને માટે ગુજરાતીમાં સાધન થી, માટે તે નવાં યોજવાં જોઈએ. જેમકે, (૧) ફારસી કે અરબી ખ ને ઝનો ઉચ્ચાર. (૨) ડ નો મૂર્ધન્ય ઉચ્ચાર દર્શાવવા માટે ડ઼નો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. જેવી રીતે ળ સંસ્કૃતમાં ન હતો પણ ગુજરાતીમાં દાખલ થયો તેવી રીતે ડ નો ડ઼ પણ ગુજરાતીમાં ઉમેરવો જોઈએ. (૩) સોપારી, સાકર જેવા શબ્દોમાં સ નો ઉચ્ચાર હ જેવો થાય છે, તે બતાવવા નવો અક્ષર યોજવો જોઈએ. (૪) અમુક અમુક અક્ષરો ઉપર સ્વરભાર આવે છે તે બતાવવો જોઈએ. ભારતવર્ષમાં લખવાની પદ્ધતિ ઘણા પ્રાચીન કાળથી દાખલ થઈ છે અને ભાષામાં અતિ પ્રાચીન છંદોબદ્ધ મંત્ર, ગીત, ભજન, વેદોની સંહિતા, વ્યાકરણ, છંદશાસ્ત્ર, અંકગણિત, બીજગણિત, શ્લોકબદ્ધ કોષો આદિથી સ્વતઃસિદ્ધ થાય છે. એમ મનાય છે કે, ભારતવર્ષમાં લિપિનો પ્રચાર ઈ. સ. પૂર્વે દસમી સદી પહેલાં દાખલ થયેલ છે. ભારતવર્ષમાં લખવાની પદ્ધતિ ઘણા પ્રાચીન કાળથી દાખલ થઈ છે અને ભાષામાં અતિ પ્રાચીન છંદોબદ્ધ મંત્ર, ગીત, ભજન, વેદોની સંહિતા, વ્યાકરણ, છંદશાસ્ત્ર, અંકગણિત, બીજગણિત, શ્લોકબદ્ધ કોષો આદિથી સ્વતઃ સિદ્ધ થાય છે. એમ મનાય છે કે, ભારતવર્ષમાં લિપિનો પ્રચાર ઈ. સ. પૂર્વે દશમી સદી પહેલાં દાખલ થયેલ છે. અઢાર આદર્શ લિપિનાં નામ આ પ્રમાણે છેઃ- (૧) બ્રાહ્મી, (૨) યવનાલિકા, (૩) દોષોરિકા અથવા દોષા, (૪) ખરોષ્ટિ્કા (૫) ખરશાવિકા, (૬) પ્રભારાતિકા, (૭) ઉચ્ચત્વરિકા, (૮) અક્ષરપૃષ્ટિકા, (૯) ભોગવતિકા, (૧૦) વેનતિકા, (૧૧) નિહ્નવિકી અથવા નૈહ્નવિકી, (૧૨) અંકલિપિ, (૧૩) ગણિતલિપિ, (૧૪) ગંધર્વલિપિ, (૧૫) આદર્શલિપિ, (૧૬) માહેશ્વરીલિપિ, (૧૭) દામલિપિ, (૧૮) બોલિંદિલિપિ. વળી ૫૮ અર્વાચીન લિપિઓનાં નામ આ પ્રમાણે છેઃ (૧) સિરિલિક, (૨) મરાઠી ( નાગરી ), (૩) મોડી, (૪) ગુજરાતી, (૫) બંગાળી, (૬) કૈથી, (૭) મૈથિલ, (૮) ઉડિયા, (૯) અહોમી, (૧૦) બ્રહ્મી, (૧૧) કાશ્મીરી, (૧૨) શારદા, (૧૩) ગુરુમુખી, (૧૪) ટાકરી, (૧૫) ગ્રંથ, (૧૬) તેલગૂ, (૧૭) કાનડી, (૧૮) તામિલ, (૧૯) મલયલમ, (૨૦) તુળુ, (૨૧) કારશુની, (૨૨) સિંહલી, (૨૩) યવદ્વીપી, (૨૪) સયામી, (૨૫) કોરિયન, (૨૬) ચીની, (૨૭) કાતાકાના, (૨૮) હિરાગાના, (૨૯) અનામી, (૩૦) મોંગોલિયન, (૩૧) કાલમુક, (૩૨) માંચુ, (૩૩) સિરોકેલ્ડી, (૩૪) અરબી, (૩૫) ટર્કિશ, (૩૬) પર્શિઅન, (૩૭) હિંદુસ્તાની ( ઉર્દૂ ), (૩૮) અર્વાચીન સામારિટન, (૩૯) રેબિનિક, (૪૦) આર્મિનિયન, (૪૧) જ્યોર્જિયન, (૪૨) ગ્રીક, (૪૩) રોમન, (૪૪) ઈટાલિક, (૪૫) ઇંગ્લિશ, (૪૬) જર્મન, (૪૭) સવ્હિંઅન, (૪૮) વાલાશિઅન (૪૯) ગ્લેંગોલિટિક, (૫૦) રશિઅન, (૫૧) અલ્બેનિઅન, (૫૨) રોમિક, (૫૩) મઘરબી, (૫૪) પ્યુનિક ઉર્ફે કાર્થેજિયન, (૫૫) અમેરિકન, (૫૬) અઝટેક, (૫૭) મેક્સિકન ને (૫૮) મય. બૌદ્ધોના સંસ્કૃત પુસ્તક `લલિતવિસ્તર` પ્રમાણે ૬૪ લિપિઓનાં નામ આ પ્રમાણે છેઃ (૧) બ્રાહ્મી, (૨) ખરોષ્ઠી, (૩) પુષ્કરસારી, (૪) અંગલિપિ, (૫) વંગલિપિ, (૬) મગધલિપિ, (૭) માંગલ્યલિપિ, (૮) મનુષ્યલિપિ, (૯) અંગુલીયલિપિ, (૧૦) શકારિલિપિ, (૧૧) બ્રહ્મવલ્લીલિપિ, (૧૨) દ્રાવિડલિપિ, (૧૩) કનારિલિપિ, (૧૪) દક્ષિણલિપિ, (૧૫) ઉગ્રલિપિ, (૧૬) સંખ્યાલિપિ, (૧૭) અનુલોમલિપિ, (૧૮) ઊર્ધ્વ-ધનુલિપિ, (૧૯) દરદલિપિ, (૨૦) ખાસ્યલિપિ, (૨૧) ચીનલિપિ, (૨૨) હૂણલિપિ, (૨૩) મધ્યાક્ષરવિસ્તરલિપિ, (૨૪) પુષ્પલિપિ, (૨૫) દેવલિપિ, (૨૬) નાગલિપિ, (૨૭) યક્ષલિપિ, (૨૮) ગંધર્વલિપિ, (૨૯) કિન્નરલિપિ, (૩૦) મહોરગલિપિ, (૩૧) અસુરલિપિ, (૩૨) ગરુડલિપિ, (૩૩) મૃગચક્રલિપિ, (૩૪) ચક્રલિપિ, (૩૫) વાયુમરુલિપિ, (૩૬) ભૌમદેવલિપિ, (૩૭) અંતરિક્ષદેવલિપિ, (૩૮) ઉત્તરકુરદ્વીપલિપિ, (૩૯) અપરગૌડાદિલિપિ, (૪૦) પૂર્વ વિદેહલિપિ, (૪૧) ઉત્ક્ષેપલિપિ, (૪૨) નિક્ષેપલિપિ, (૪૩) વિક્ષેપલિપિ, (૪૪) પ્રક્ષેપલિપિ, (૪૫) સાગરલિપિ, (૪૬) વજ્રલિપિ, (૪૭) લેખપ્રતિલેખલિપિ, (૪૮) અનુદ્રુતલિપિ, (૪૯) શાસ્ત્રાવર્તલિપિ, (૫૦) ગણાવર્તલિપિ, (૫૧) ઉત્ક્ષેપાવર્તલિપિ, (૫૨) વિક્ષેપાવર્તલિપિ, (૫૩) પાદલિખિતલિપિ, (૫૪) દ્વિરુત્તરપદ-સંધિલિખિતલિપિ, (૫૫) દશોત્તરપદ-સંધિલિખિતલિપિ, (૫૬) અધ્યાહારિણીલિપિ, (૫૭) સર્વરત્સંગ્રહણીલિપિ, (૫૮) વિદ્યાનુલોમ-લિપિ, (૫૯) વિમિશ્રિતલિપિ, (૬૦) ઋષિતપસ્તપ્તલિપિ, (૬૧) ધરણીપ્રેક્ષણાલિપિ, (૬૨) સર્વૌષધનિષ્યંદલિપિ, (૬૩) સર્વસાર-સંગ્રહણીલિપિ અને (૬૪) સર્વભૂત-રુદ્ગ્રહણીલિપિ. ચીની લિપિ ઉપરથી નીચે લીટીમાં લખાય છે. સુમાત્રાની બત્ત કે બતક ભાષાની લિપિ નીચેથી ઉપર અને ડાબી બાજુથી જમણી બાજુ લખાય છે. પર્શિઅન, ફિનિશિયન, ખરોષ્ઠી વગેરે જમણી બાજુથી ડાબી બાજુ સીધી લીટીમાં લખાય છે. નાગરી, ગુજરાતી વગેરે લિપિયો ડાબી બાજુથી જમણી બાજુ સીધી લીટીમાં લખાય છે.

ચીતરવું તે; દોરવું તે.

બે વાંસડાવાળી પાલખી.

માટીનાં ચાર વાસણ સાથે જોડેલાં હોય એવું રમકડું.

લેખનકળા.

લેપ; ચોપડવું તે.