એક ભૌતિક શક્તિ; ઊર્જાનું એક સ્વરૂપ; વીજ; વિદ્યુત

એક ભૌતિક શક્તિ; વીજ; વિદ્યુત. બધા વૈજ્ઞાનિકો એમ માનતા કે, વીજળી વાદળાંમાંથી સરીને પૃથ્વી ઉપર પટકાય છે એટલે મનુષ્યો, મકાનો, વૃક્ષો વગેરેને હાનિ પહોંચે છે પણ છેલ્લી શોધથી સાબિત થયું કે વીજળી ઉપરથી પડતી નથી, પણ પૃથ્વી અંદરના વિદ્યુત્કેંદ્રમાં પહેલાં પ્રકંપન થાય છે અને વાદળામાં રહેલી વીજળી તો અસ્થિર બની રહી હોય છે જ એટલે પૃથ્વીમાંથી છટકેલી વીજળી તેને જઈ મળે છે. તો પછી વાદળાંમાં પહેલી ચમક કેમ દેખાય છે. તેનું સમાધાન એમ છે કે, વાદળામાં પ્રકાશપરિવર્તન કરવાનો ધર્મ છે, પૃથ્વીમાં નથી. જ્યારે આકાશમાં તોફાન સાથે વીજળી થવા માંડે ત્યારે વાદળ અને જમીન વચ્ચે વહન કરી શકે એવાં ટૂંકા માર્ગે આકાશમાંથી વીજળી જમીનમાં ઊતરી પડે છે. તેનું દબાણ લાખો વોલ્ટનું હોય છે. વક્રગતિવાળી એટલે સર્પની માફક વાંકીચૂંકી ગતિવાળી વીજળી થાય ત્યારે વરસાદનું સ્થાનિક મંડાણ થાય છે. આ વીજળી વાદળામાંથી છૂટી પડ્યાં પછી જમીન ઉપર આવતાં જુદા ભાગ થઈ જાય છે. બળતા ગોળા જેવી વીજળી થાય ત્યારે જાણવું કે સખત તોફાન કે ઉલ્કાપાત થાય. ચોમાસું શરૂ થતાં પૂર્વની વીજળી થાય તો વરસાદનું સાધારણ જોર રહે છે. મોસમની શરૂઆતમાં ઈશાની વીજળી થાય તો ત્રણ ઘડી કે ત્રણ દિવસમાં વરસાદ થાય. પશ્ચિમની તથા ઉત્તર કે વાયવ્યની વીજળી થાય તો હિંદી મહાસાગરમાંથી વહન ઊપડ્યાની ખબર આપે છે. અને ચોમાસું ઊતરતાં નૈઋત્યમાંથી વીજળી થાય તો વરસાદ ખલાસ થવાની નિશાની છે. પરંતુ પૂર્વમાં વીજળી થાય તો ભૂરિવહનનું જોર રહે છે, જેથી દિવાળીમાં અને કારતકમાં વરસાદ થાય. અગ્નિકોણની વીજળી ચોમાસાની શરૂઆતમાં થાય તો તડકો પડે. રાત્રે માથા ઉપર વીજળી થાય અને પવન બંધ હોય તો જાણવું કે જલદી ઘણો વરસાદ પડશે. રાત્રે ચારે બાજુ વીજળી થાય તો ઓચિંતુ વહન ઊઠવાની નિશાની છે. આકાશમાં અકસ્માત મેઘ ચડી આવી મૂશળધાર વરસાદ થોડા જ સમયમાં પડવા માંડે છે. વીજળી કેવળ ચોમાસામાં જ પડે છે એમ નથી પણ ઘણી વખત શિયાળા અને ઉનાળામાં પણ વીજળી પડતી જોવાય છે. બ્રૂકસ નામના એક વૈજ્ઞાનિકે શોધી કાઢ્યું કે દર ચોવીસ કલાકમાં ૪૪,૦૦૦ કડાકા ભડાકાઓ આ પૃથ્વી ઉપર થાય છે અને દર એક સેકંડે વીજળીના લગભગ એકસો ચમકારા આવા ૧,૮૦૦ કડાકા ભડાકાઓમાંથી જન્મે છે. એટલે દર અઢાર કડાકા ભડાકામાંથી એક વીજળીનો ઝબકારો હોય છે. પશ્ચિમમાં વીજળીથી થતાં મૃત્યુનું પ્રમાણ ઘણું ઓછું છે. વર્ષે ૧૦ થી ૧૨ મૃત્યુના આંકડાઓ ત્યાં નોધવામાં આવ્યા છે. પણ દુનિયાના બીજા ભાગોમાં વીજળીથી થતાં મૃત્યુના આંકડાઓ ઘણા વધારે છે. અમેરિકામાં દર વર્ષે લગભગ ૪૯૦ મૃત્યુ વીજળીથી થતાં નોંધવામાં આવ્યાં છે. ઉષ્ણ કટિબંધ ઉપર આવલા દેશોમાં વીજળીના ઝબકારાઓથી થતાં મૃત્યુની સંખ્યા ઘણી વધારે હોય છે. હિંદુસ્તાનમાં વીજળીથી થતાં મૃત્યુનો આંકડો વાર્ષિક ૯૧૪નો છે. આફ્રિકમા આંકડો ૧,૪૦૦ સુધી ગયો છે. વીજળીના ઝબકારા લાગવાથી માનવી બેભાન બને છે, અને થોડી પળો સુધી તે જ અવસ્થામાં રહે છે. કોઈ વખત આ આંચકાથી પગનો ક્ષણિક પક્ષઘાત થાય છે ને તે બે ચાર કલાક રહીને મટી જાય છે. જેના ઉપર વીજળી પડે તે બળી જાય છે. માનવ દેહને સ્પર્શતા વીજળીના આ અકસ્માતોથી બચવા માટે આજના યુગનાં અનેક સાધનો સામે બીજાં સાધનો ઊભાં કરવાં પડે છે. જેમકે, વીજળીના દીવાઓવાળા મકાન અને વીજળીવાળા અનેક વિભાગો ઉપર `કન્ડકટર્સ` લગાડવા. તે તેમાંથી રક્ષણ મેળવવાનું મોટું સાધન છે. વીજળીના તોફાન વખતે ખાસ ખયાલમાં રાખવા જેવી બાબતો : (૧) ધાતુના બાંધકામ અગર તારની વાડથી દૂર રહેવું. (૨) ઝાડ નીચે થોભવું અગર ઊભા રહેવું નહિ, (૩) પાણીના નળ, બંબો અગર સ્ટેન્ડથી દૂર રહેવું. (૪) મકાનમાં વીજળીથી ચાલતાં સાધનો વપરાતાં બંધ રાખવા. (૫) રેલગાડીના પાટે પાટે ચાલવું નહિ. (૬)મોટાં મકાનો અગર ઊંચી જગાઓ નજદીક ઊભા રહેવું નહિ. (૭) પાણીનાં ખાબોચિયાં અગર જ્યાં પાણી હોય તેવી જગ્યાથી દૂર રહેવું. (૮) વીજળીના તાર અને થાંભલાની પાસે જવું નહિ. (૯) મકાનોના પ્રવેશદ્વાર ખુલ્લાં રાખીને વચ્ચે ઊભા રહેવું નહિ.(૧૦) ખાસ અગત્ય સિવાય ટેલિફોન અને તેનાં સાધનોનો ઉપયોગ કરવો નહિ. (૧૧) કોઈ પણ જાતની વીજળીના તારની લાઈનને, પછી ભલે તેમાં પાવર ન હોય, તોપણ તેને અડવું નહિ. (૧૨) રેડિયાના એરિયલ વાયર ને અડવું નહિ.

કાઠિયાવાડની ઘોડીની એક પ્રખ્યાત જાત.