(ઉચ્ચારણમાં) અમુક સ્વર ઉપર દેવાતો ભાર

ઉચ્ચારણમાં સ્વર ઉપર દેવાતો ભાર; સ્વરોચ્ચાર; સ્વર આઘાત; બોલતાં સ્વર ઉપર ભાર મૂકવો તે; સ્વરિત શ્રુતિ ઉપર પ્રયત્નપૂર્વક પડતો શ્વાસનો પ્રકાર; ‘એક્સન્ટ’. જે શ્રુતિ ઉપર શ્વાસનો આવો પ્રહાર પડે છે તે શ્રુતિ અવાજે ઊંચી અને સ્વરૂપે પુષ્ટ બને છે અને જે શ્રુતિ ઉપર આવો પ્રહાર પડતો નથી તે શ્રુતિ અવાજે મંદ તથા સ્વરૂપે ક્ષીણ બને છે. આ રીતે શબ્દોના અને પરિણામે ભાષાના સ્વરૂપ-પરિવર્તનમાં આ સ્વરભાર ખૂબ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. વેદની વાણીમાં સ્વરભાર છે. આ વૈદિક સ્વરભાર એ ગીતાત્મક સ્વરભાર છે. આર્ષ સંસ્કૃતમાં આ ગીતાત્મક સ્વરભારની સાથે સાથે બલાત્મક સ્વરભાર પણ ઉદય પામે છે. તૈત્તિરીયકાર આ બંને પ્રકારના સ્વરભારને स्वर અને बल એ બે નામે જુદાં પાડે છે. પરિવર્તન પામતા આર્ષ સંસ્કૃતમાંથી પાછળથી સ્વર ઓસરવા માંડે છે અને વિકાસ પામતા લૌકિક સંસ્કૃત बल વેગ પામે છે. ભાષાઓ સ્વરભારની એક કોટિમાંથી બીજી કોટિમાં પ્રવેશ કરે છે. એ જાણીતી હકીકત છે. હોમરની ગ્રીકમાં ગીતાત્મક સ્વરભાર છે. અર્વાચીન ગ્રીકમાં તેને સ્થાને બલાત્મક સ્વરભાર આવી ગયો છે. સંસ્કૃત- પ્રાકૃત- અપભ્રંશમાંથી ઉતરી આવેલી આર્ય હિંદી ભાષાઓ પણ બલાત્મક સ્વરભારવાળી ભાષાઓ છે. આ બલાત્મક સ્વરભારને આપણે बल અથવા स्वरभार એવા ટૂંકા નામે ઓળખીએ છીએ. આને જોસેફ વાન સોમરન ટેલર પ્રયત્ન કહે છે. અગાઉ દર્શાવ્યા પ્રમાણે બધી આર્ય દેશી ભાષાઓમાં સ્વરભારનો એક સામાન્ય નિયમ એવો જણાય છે કે, ભાર ઉપાન્ત્ય સ્વર ઉપર પડે છે. પ્રાકૃતમાં શબ્દના ઉપાન્ત્ય સ્વર ભાર પડે છે. તેથી घोडाओ નો ओ લોપાઈ પૂર્વ સ્વર દીર્ઘ થઈ મરાઠીને હિંદીમાં `घोडा` રૂપ થયું છે. ગુજરાતીમાં અપ. घोडाउं માંના બે સ્વરો ભેગા થઈ ‘ઘોડો’ થયું છે. આ સ્વરભારનો નિયમ બધી આર્ય દેશી ભાષાઓમાં પ્રવર્તે છે. આપણી ભાષામાં તો સ્વરભાર હંમેશા શબ્દના આદિસ્વર પર અને શબ્દ મોટો હોય તો આદિસ્વર પર અને બીજા સ્વર પર એમ બે ભાગ પર ભાર પડે છે. આ સ્વરભારને લીધે અન્ત્ય ‘અ’ અને મોટા શબ્દોમાં તેની સાથે વચલો ‘અ’ પણ અનુચ્ચારિત રહે છે. ‘મગન’, ‘મદન’ જેવા શબ્દો સંબોધન તરીકે ઉચ્ચારાય છે. ત્યારે સ્વરભાર ઉપાન્ત્ય સ્વર પર પડે છે, એ ખરી વાત છે. પરંતુ નહીં તો સ્વરભાર બહુધા શબ્દના આદિસ્વર પર જ પડે છે. વૈદિક શબ્દો પર જેવો સ્વરભાર ખુલ્લો સમજાય છે અને સ્વરિતત્વ ચિહ્નથી દર્શાવાય છે, તેમ પાછળના સંસ્કૃત સાહિત્યમાં કે દેશી ભાષામાં સ્વરભાર સ્પષ્ટ નથી. સ્પષ્ટ હોત તો જોડણીના ઘણા નિયમો રચવામાં તે કામ આવત.