12 |
[ સં. ષટ્ ] |
वि. |
ત્રણથી બમણું; પાંચ ને એક; ચાર ને બે; ૬. હિંદુ માન્યતા પ્રમાણે કર્મ, શાસ્ત્ર કે દર્શન, વેદાંગ, રિપુ, રસ, રાગ, ચક્ર, કારક, ઊર્મિ, ઋતુ, ઐશ્વર્ય અને જાદૂ છ મનાય છે. તેમનાં નામ: છ કર્મ અથવા ષટ્ કર્મ: અધ્યયન, દાન, યાજન, અધ્યાપન, પ્રતિગ્રહ અને યજન. છ શાસ્ત્ર: ન્યાય, વૈશેષિક, પૂર્વમીમાંસા, વેદાંત, સાંખ્ય અને પાતંજલ. છ વેદાંગ: શિક્ષા, કલ્પ, વ્યાકરણ, છંદ, જ્યોતિષ અને નિરુકત. છ રિપુ: કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ અને મત્સર. છ રસ: કડવો તીક્ષ્ણ એટલે તીખો, કષાય એટલે તૂરો, અમ્લ એટલે ખાટો, લવણ એટલે ખારો અને મધુર એટલે મીઠો. છ રાગ: શ્રી, વસંત, ભૈરવ, પંચમ, મેઘમલ્હાર અને બહનાટ અથવા ભૈરવ, માલકોશ, હિંડોલ, દીપક, શ્રી અને મેઘ. છ ચક્ર: આધાર, લિંગ, નાભિ, હૃત, કંઠ અને મૂર્ધ. છ કારક: કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન અને અધિકરણ. છ ઊર્મિ: ક્ષુધા, પિપાસા, શીત, ઉષ્ણ, હર્ષ અને શોક. છ ઋતુ: વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા, શરદ, હેમંત અને શિશિર. છ ઐશ્વર્ય: ઐશ્વર્ય, વીર્ય, યશ, શ્રી, જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય. છ જાદૂ: શાંતિ, વશીકરણ, સ્તંભન, વિદ્વેષ; ઉચ્ચાટન અને મારણ.
રૂઢિપ્રયોગ
૧. છ કાને વાત વંઠે = ત્રીજા માણસના સાંભળવામાં આવે તે વાત પછી છાની રહે નહિ.
૨. છ પાંચ ગણી જવા = પોબારા ગણી જવા; પલાયન કરી જવું; રફુચક્કર થવું.
|