1 |
|
न. |
અસ્થિ; શરીરને ટેકો આપનાર કઠણ ધાતુ. તે કઠણ હોવાથી ચામડી તથા માંસપેશી નાશ પામ્યા. પછી પણ તે લાંબા વખત સુધી ટકી રહે છે. તેના બંધારણમાં મુખ્ય બે વસ્તુ છે: એક પોચી અને બીજી કઠણ. પોચી વસ્તુ તે કોમળ પાતળા સ્નાયુ અને કઠણ તે ચૂનાના ક્ષાર. કોમળ સ્નાયુઓ પરસ્પર મળી જવાથી રચાયેલી જાળીઓમાં કઠણ ક્ષારો મળી જવાથી હાડકાં બને છે. સૂતરના તાણાવાણા વડે પડેલી જાળીઓમાં કાંજી ભરાઈને જેમ કાપડ બને છે તેમ સ્નાયુઓ અને ક્ષારો મળીને અસ્થિઓ બને છે. તરતના જન્મેલા બાળકના શરીરનાં હાડકાં કોમળ, તરુણ અને સંખ્યામાં વધારે હોય છે. મનુષ્ય ૨૫ વર્ષનો થાય ત્યાં સુધી હાડકાં વધારે કઠણ થતાં જાય છે અને નાનાં હાડકાં પરસ્પર જોડાઇ જઇ એક મોટું હાડકું બનતું હોવાથી તેઓની કુલ સંખ્યા ઓછી થાય છે. શ્વાસનળીનાં પાંસળીઓની સાથે લાગેલાં તથા બીજાં કેટલાંક તરુણાસ્થિઓ હમેશા કોમળ રહે છે. ફક્ત વૃદ્ધાવસ્થામાં તેમાંનાં કેટલાંએક ચૂનાના ક્ષારોનું પ્રમાણ વધવાથી કઠણ બની જાય છે. કેટલાંક કઠણ હાડકાં ઘડપણમં એ જ કારણને લીધે બરડ થઈ જાય છે, અને તેથી ભાંગ્યાં હોય તો સંધાવાં મુશ્કેલ થઈ જાય છે, જેમકે સાથળનું હાડકું. બધાં હાડકાં ઉપર અસંખ્ય નાનાં છિદ્રો નજરે પડે છે. તે મારફત ધમનીઓ અંદર જઇ અનેક સૂક્ષ્મ શાખામાં વહેંચાઈ જઈ આખા હાડકાને શુદ્ધ લોહી પૂરું પાડે છે. નળકાસ્થિઓમાં તો એક કે બે મોટાં છિદ્ર હોય છે. તે મારફત એક મોટી ધમની અંદર જઈ તે અસ્થિના અંદરના ભાગમાં રહેલી મજ્જાને તાજું લોહી પૂરું પાડે છે. ઉપર વર્ણવેલાં છિદ્રો મારફત જ અશુદ્ધ રક્ત વહી જનારી શિરાઓ બહાર આવે છે. આ ઉપરાંત નાની રસાયનીઓ તથા સૂક્ષ્મ જ્ઞાનતંતુઓ પણ અસ્થિઓમાં ફેલાયેલા હોય છે. હાડકાંઓના સંધેય ભાગોનું ઉપલું પડ ચીકણું અને કઠિન હોય છે. તેના ઉપર પાતળાં તરુણાસ્થિઓ લાગેલાં હોય છે. તેઓ સ્થિતિસ્થાપક હોવાથી હાડકાઓ પરસ્પર જોરથી પછડાઈ શકતાં નથી, કારણ તેમના વચ્ચે રહેલાં તરુણાસ્થિઓ પછાડનું જોસ નરમ કરી નાખે છે. વળી તેઓ અત્યંત સુંવાળાં હોવાથી હાડકાંઓ વિવિધ ચેષ્ટાઓમાં ભાગ લઈ શકે છે. હાડકાં નરી આંખે જોઈ શકાતાં નથી, કારણકે તેના ઉપર માંસનું અને ચામડીનું અસ્તર હોય છે. હાડકાં કઠણ અને મજબૂત હોય છે. હાડકાંથી શરીરના સંચાને ટેકો મળે છે અને શરીર ટટ્ટાર રહે છે. પગની પાટલીનાં, નળાનાં, થાપાનાં અને જાંધનાં હાડકાં તથા કરોડની હાડકાંની માળા આપણા શરીરને ટેકો આપે છે. કરોડનું હાડકું ન હોય તો માથું અને પેટ બંને એકઠાં થઈ જાય. પગનાં હાડકાં ન હોય તો માથું પગ સુધી આવે અને શરીર લોચા જેવું બની જાય એટલે કે હાડકાંથી આપણા શરીરમાં અક્કડપણું આવે છે. હાડકાં, મગજ, હૃદય, ફેફસાં વગેરેનું રક્ષણ કરે છે. મગજ એ શરીરનું ઉપયોગી અંગ છે. તેનું રક્ષણ કરવા સારુ તેને ફરતી હાડકાંની ભીંતવાળી એક ઓરડી રાખવામાં આવી છે. આ ઓરડીને ખોપરી કહેવાય છે. તે એટલી મજબૂત હોય છે કે કરવતીથી કાપતાં પણ તેના માંડમાંડ કટકા થાય છે. મગજમાંથી મોટો જ્ઞાનરજ્જુ નીકળીને કરોડમાં જાય છે. આ જ્ઞાનરજ્જુ કરોડની અસ્થિમાળાના મણકાને લીધે સારી રીતે જળવાઈ રહે છે. આ રીતે હાડકાનાં છૂટા છૂટા કટકા શરીરના સંચાની ગતિમાં મદદગાર થાય છે. હાથનાં આગળાંના છૂટા છૂટા કટકા હોવાથી આંગળાં ગતિ કરી શકે છે. ઘૂંટણ આગળ અને હાથની કોણી પાસે હાડકાનાં સાંધા ન હોય અને તેને બદલે હાથપગનાં હાડકાં સીધાં સળંગ જ હોય તો આપણને હાલવા ચાલવામાં ખૂબ જ અડચણ પડે. હાડકાં પોલાં હોય છે અને તે પોલાણમાં માવા જેવો પદાર્થ હોય છે. વળી હાડકામાં ચૂનો તથા સરસ જેવો ચીકણો પદાર્થ હોય છે. ઘણા લોકો હાડકાં કે જનાવરની ખરીઓને પાણીમાં ઉકાળે છે. જેથી તેમાં રહેલો ચીકણો પદાર્થ પાણીમાં ઊતરી આવે છે અને આ પાણીને ગુંદર તરીકે ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. યુરોપથી પ્રવાહી ગુંદરની જે શીશીઓ ભરાઇને આવે છે તેમાં આવા પ્રકારનો ગુદર હોય છે હાડકામાં પ્રસ્કુરક ( ફોસ્ફરસ ) નામનો પદાર્થ હોય છે. આ પદાર્થ જો હવામાં ખુલ્લો રહે તો હવામાંના પ્રાણવાયુ જોડે તેનો સંયોગ થાય છે અને તે સળગી ઊઠે છે. શ્મશાનમાં કોઇ કોઇ વખત પ્રસ્ફુરકની કણી કે તેનો ધુમાડો ઉત્પન્ન થાય છે. અને કદાચ સળગી પણ ઊઠે છે. એટલે વહેમી લોકો એમ માને છે કે શ્મશાનમાં ભૂતના ભડકા થાય છે. હાડકાં કુમળાં પણ હોય છે. કાનમાં રહેલા નાજુક હાડકાં, નાકની દાંડીનું હાડકું વગેરે હાડકાં પૂર્ણ રીતે વિકસેલાં હોતાં નથી. તેથી તેને કોમલાસ્થિ કહેવાય છે ઘડિયાળમાં કમાન બહુ કીમતી ભાગ ગણાય છે. જો કમાન તૂટી જાય તો ઘડિયાળ ચાલે નહિ. આ કમાન રાખવા માટે ઘડિયાળમાં એક મજબૂત ડાબલી હોય છે. તેથી તેનું રક્ષણ થાય. આપણા શરીરમાં પણ મગજ, હૃદય, ફેફસાં વગેરે અગત્યનાં અંગો હોઈને તેને જો કંઈ હરકત પહોંચે તો શરીરનો આખો સંચો અટકી બેસે. હૃદય બંધ પડવાથી માણસ મરી જાય છે, મગજને ધક્કો લાગવાથી પણ માણસો મરી જાય છે. ફેફસાં બગડવાથી ક્ષયનુ દર્દ થાય છે. અને માણસ ઘસાઇ ઘસાઇને મરી જાય છે. આવા ઉપયોગી અંગનું રક્ષણ કરવા માટે આપણા શરીરમાં હાડકાંની પેટીઓ અને પાંજરાં આવેલાં હોય છે. આ પાંજરામાં હૃદય અને ફેફસાં રાખવામાં આવેલાં હોય છે. મગજનું રક્ષણ કરવા માટે તેને ફરતી હાડકાંની ભીંતવાળી એક ઓરડી રાખવામાં આવેલી છે, જેને ખોપરી કહેવાય છે. આ કોપરીનું હાડકું ખૂબ જ મજબૂત હોય છે. હાડકાંનો સોજો તથા સળો હોવાનું મુખ્ય કારણ ઉપદંશ હોય છે. ગરમીના દરદોનો આગળ વધેલો દોષ હાડકાંમાં દાખલ થઈ તેમાં સોજો અને સળો ઉત્પન્ન કરે છે. ઉપાય: યોગરાજ ગૂગળ, રસકપૂર, હિંગળો વગેરે દવાઓ લેવી અને શસ્ત્રક્રિયાથી રહેલો ભાગ કાઢી નખાવવો. હાડકામાંથી બોરિયાં વગેરે તો થાય છે જ. હાડકામાંથી ડામર, વાર્નિશ બનાવવામાં પણ આવે છે. હાડકાંનો વાયુ ૨૦ ટકા નીળે છે જે યંત્ર ચલાવવામાં આવે છે અને ૧૩ ટકા એમોનિએકલ લિકર કાઢે છે, જેમાંથી એમોનિયમ સલ્ફેટ નામનું ખાતર મેળવે છે. ૧૯૨૧માં બ્રિટિશ હિંદુસ્તાનમાં હાડકાં દળવાની ૧૯ મિલ હતી: ૪ મુંબઈ પ્રાંતમાં, ૮ બંગાળામાં, ૩ મદ્રાસમાં, ૨ મધ્ય પ્રાંતમાં અને એક એક બ્રહ્મદેશ તથા સંયુક્ત પ્રાંતમાં. પશુઓનાં પગનાં નળાનાં હાડકા છરીચાકાના હાથા બનાવવા માટે ઇંગ્લંડ જાય છે. એ હાડકામાંથી બોરિયાં, છત્રીના હાથા તથા ઘરેણા બનાવે છે. છત્રીના હાથા મોટે ભાગે ઘેટાના પગમાંથી થાય છે.
રૂઢિપ્રયોગ
૧. હાડકાં અડવાં = મહેનત મજૂરી કરવી.
૨. હાડકાં અમારાં ને ચામડી તમારી = ચામડી તૂટી જાય ને શરીરનાં હાડકાં આખાં રહે ત્યાં સુધી માર મારવો.
૩. હાડકાં ખોખરાં કરવાં-નરમ કરવાં = માર મારવો.
૪. હાડકાં ચાલવાં = કામ કરવાની શક્તિ હોવી.
૫. હાડકાં ચોરવાં = આળસ કરવી.
૬. હાડકાં પધરાવવાં = મરી ગયેલા માણસના હાડકાનાં અવશેષ-ફૂલ કોઈ તીર્થમાં નાખવાની વિધિ કરવી.
૭. હાડકાં પાંસળાં ગણવાં = શરીર દુર્બળ હોવું.
૮. હાડકાં વાળવાં = કસરતથી બાંધો ઘાટમાં આણવો.
૯. હાડકાં રગદોળવાં = મહેનત કરવી.
૧૦. હાડકાં રઝળવાં = કમોતે મરવું; દુ;ખી થઈ મરવું.
૧૧. હાડકાં રંગવાં = મારવું.
૧૨. હાડકાં શેકવાં = (૧) દુ:ખ દેવું. (૨) માર મારવો.
૧૩. હાડકાં હલાવવાં = તન દઈને મહેનત કરવી.
૧૪. હાડકાંની હૂંડી કરવી = સખત મહેનત કરવી.
૧૫. હાડકાંનું હરામ = કામ કરવે ચોર; આળસુ.
૧૬. હાડકાંનો આખો-ભાગ્યો-હરામ = આળસુ; કામ કરવે કાયર; ખંધો; બખીલ.
૧૭. હાડકાંનો ખરો = કામ કરે કંટાળે નહિ એવો.
૧૮. હાડકાંનો માળો = છેક સૂકલકડી; હાડપિંજર.
૧૯. હાડકું ઊતરી જવું = હાડકાનું સાધાંમાંથી ખડી જવું. ઊતરી ગયેલા હાડકાને હાડવૈદ્ય ચડાવી આપે છે. હાડકાનાં ભાંગ્યા પછી તેને સાંધવા માટે જે કામ કુદરત કરે છે તેવું માણસ કરી શકતું નથી. હાડવૈદ્યો મલમ પટા કે લેપ આપે છે પણ કામ તો કુદરતનું જ છે. હાડકાંને બરાબર બેસાડી દેવામાં ચાલાકીની જરૂર છે. બેસાડ્યા પછી તે હલે ચલે નહિ માટે પ્લાસ્ટર ઓફ પેરિસના બનાવેલા મિશ્રણમાં રાખવામાં આવે છે. તેના દેશી ઉપાય તરીકે સો વાર ધોયેલા ઘીમાં ચોખાનો આટો મેળવી લેપ કરવો અને સાદડ કે આસોદરાનું ચૂર્ણ દૂધમાં પીવું.
૨૦. હાડકું દૂઝવું = હાડકામાંનું સત્ત્વ જરી જવું.
૨૧. હાડકું નમાવવું = નીચા નમી મહેનત કરવી.
|