| 12 |
[ સં. પાનીય; પ્રા. પાણિઅ-પાણિઉ-પાણી ] |
न. |
જળ; પીવાના ઉપયોગમાં આવતો જીવના આધારરૂપ સ્વાદ, ગંધ અને રંગ રહિત એક પ્રવાહી તથા પારદર્શક પદાર્થ; પીવાનું કુદરતી પ્રવાહી; ઉદક; નીર; સલિલ. જાણકારો કહે છે. કે પાણી પીતાં આવડે તો એ અમૃત છે. પણ પીતાં ન આવડે તો એ ઝેર છે. પાણી એ જીવનનું અણમૂલું દ્રવ્ય છે. શરીરના બાંધામાં ઉપયોગી ગણાતાં મુખ્ય પાંચ માંહેનું એ એક દ્રવ્ય છે. જેમ શરીરને જીવંત રાખવા માટેનું પાણી એક મુખ્ય અંગ છે, તેમ જ શરીરમાં અનેક દર્દો ફેલાઈ મૃત્યુને આરે પહોંચાડનાર પણ પાણી જ છે, જો તે શુદ્ધ ન હોય. તો વિદેશી વિજ્ઞાન પ્રમાણે પાણીની બે જાતો માનવામાં આવી છેઃ (૧) ભારે અથવા અશુદ્ધ પાણી અને (૨) શુદ્ધ અથવા વરાળનું હલકું પાણી. આપણા શાસ્ત્રમાં પણ પાણીના મુખ્ય બે પ્રકાર માનવામા આવ્યા છે અને તેમાંથી નીકળતા બીજા પેટા પ્રકારો અને તેના જુદા જુદા ગુણદોષો શાસ્ત્રકારોએ વર્ણવ્યા છેઃ (૧) આંતરિક્ષ જળ એટલે આકાશમાંથી વરસાદનું પડેલું પાણી જેને ડિસ્ટલ્ડ અથવા વરાળનું પાણી કહે છે. (૨) ઔદ્દભિક એટલે ખડકો અને પહાડોમાં રહેલું પાણી, જને હાર્ડ વોટર કહે છે. આંતરિક્ષ પાણી મુખ્ય બે પ્રકારમાં વહેંચવામાં આવ્યું છે. તેના ચાર મુખ્ય પેટા પ્રકાર થાય છે. અને આઠ બીજા પેટા પ્રકારો છે. મુખ્ય પ્રકારમાં (૧) ગાંગજળ અને (૨) સામુદ્રિક જળ છે. તદૃન સાફ એવા ગળણા મારફત વરસાદનું પાણી સીધું વાસણમાં ઝીલી લેવામાં આવે તેને ગાંગજળ કહેવામાં આવે છે અને તે પીવા માટે અતિ ઉત્તમ મનાય છે. સામુદ્રિક જળ એટલે વરસાદનું ગાળ્યા વગરનું અને આડેઅવળેથી ઝીલેલું પાણી, જે પીવાથી ખસ અને વાળા નામનાં દર્દોં થાય છે. આંતરિક્ષ જળના ચાર પ્રકાર છેઃ (૧) દિવાવૃષ્ટિ એટલે દિવસે વરસેલ વરસાદનું પાણી. આ પાણી પીવાથી કફનો નાશ થાય છે. તૃષા છિપાવી અનાજ પાચન કરવામાં તે અતિ ઉત્તમ મનાયેલ છે. આ પાણીને વાયુકર્તા તરીકે ઓળખવામાં આવ્યું છે. (૨) રાત્રિવૃષ્ટિ એટલે રાત્રે વરસેલું પાણી. તે અતિ કફકારક, પચવામાં ભારે અને વાયુકારક મનાય છે. (૩) દુર્દિનવૃષ્ટિ એટલે રાત અને દહાડો હેલીના રૂપે વરસનાર પાણી. આ પાણીને શરીરના તમામ દોષોને કોપાવનાર તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યું છે. (૪) ચોમાસામાં ગમે તે વખતે વરસાદ પડે તેને ક્ષણવૃષ્ટિ તરીકે સંબોધવામાં આવે છે, અથવા શ્રાવણનાં સરવડાંને ક્ષણવૃષ્ટિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ પાણી પીવાથી જ્વરાદિ દોષો ઉત્પન્ન થઈ માણસો તાવમાં પટકાય છે અને ઘણી વખત ત્રિદોષ થઈ આવવાનાં દષ્ટાંતો પણ મળી આવે છે. આંતરિક્ષ જલ પૃથ્વી ઉપર પડ્યા પછી આઠ પ્રકારનું બને છેઃ (૧) સારસ જલ, (૨) ઔદ્દભિક, (૩) વાયવ્યનું પાણી, (૪) કૂવાનું પાણી, (૫) નદીનું પાણી, (૬) તળાવનું પાણી, (૭) ઝરણાંનું પાણી, (૮) વીળાઓનું પાણી, સારસ જલ એટલે સરોવરનું પાણી મુખ્યત્વે ક્ષારવાળું વાયુ અને કફ ઉપજાવનારૂં માનવામાં આવ્યું છે. આ પાણીથી ચામડીના રોગો ફાટી નીકળે છે અને પાચન થયા પછી ભ્રમ અને શોષ જેવા ઉપદ્રવો પેદા થાય છે. નાના ખડકોમાંથી વહેતા જળને ઔદ્દભિક જળ તરીકે સંબોધવામાં આવે છે. આ પાણી હલકું અને જ્વરમાં આપવાલાયક માનવામાં આવ્યું છે. વાયવ્ય દિશામાંથી જે પાણી વહેવાની શરૂઆત થાય છે તેને વાયવ્ય પાણી તરીકે સંબોધવામાં આવે છે. આ પાણી ક્ષારવાળું અને ગરમ છે. કફ અને વાયુના રોગીઓ માટે આ પાણી હિતકર માનવામાં આવ્યું છે. કુવાનું પાણી શરદ ઋતુમાં કદી યે ન પીવું એમ આયુવેદનો મત છે. આ પાણી જઠર પ્રદીપ્ત કરનાર અને હલકું મનાય છે. નદીના પાણીમાં રેતી હોવાથી, તેમ જ તે વહેતું હોવાથી અને તેના ઉપર સૂર્યનો પ્રકાશ પડતો હોવાથી તે સ્વચ્છ બને છે. જંતુઓ સ્થગિત થઈ ચેપી બની શકતાં નથી અને સૂર્યના તાપથી નાશ પામે છે; તેથી એ પાણી હલકું, મધુર અને જઠર પ્રદીપ્ત કરનાર હોઈ પીવા માટે ઉત્તમ માનવામાં આવ્યું છે. તળાવનું પાણી ભારે છે. તે હ્રદયનાં રોગીઓ માટે ઉત્તમ મનાય છે. શદર ઋતુમાં આ પાણી પીવાથી ભલામણ કરવામાં આવી છે. ઝરણાનું પાણી કફના દર્દીઓ માટે હિતકર છે અને ગુલ્મ તથા હ્રદયના રોગીઓને પીવા માટે ઉત્તમ માનવામાં આવ્યું છે. આ પાણીથી ખસ, રતવા અને ધણી વખત ક્ષય જેવા રોગો થવાનાં ઉદાહરણો મળી આવે છે. વીળાઓનું પાણી ઘણું જ ખરાબ છે, તેથી હેડકી, લોહીબગાડ અને ચામડીના રોગો ઉત્પન્ન કરનાર મનાય છે. બધી જાતની જીવનસૃષ્ટિ માટે આ પદાર્થની પૂરી આવશ્યક્તા છે. હવાની માફક પાણી વિના પણ કોઈ જીવધારી જીવતું રહી શકતું નથી. તેથી આ શબ્દનો એક પર્યાય જીવન છે. પાણી એક મિશ્ર પદાર્થ છે. અમ્લજ અને ઉદ્દજન એટલે કે ઓક્સિજન અને હાઈડ્રોજન એ બે ગેસથી તે ઉત્પન્ન થયેલ છે. વિસ્તારના વિચારથી જોતાં તેમાં બે ભાગ હાઈડ્રોજન અને એક ભાગ ઓક્સિજન હોય છે અને ગુરુત્વના વિચારથી જોતાં ૧૬ ભાગ ઓક્સિજન અને એક ભાગ હાઈડ્રોજન હોય છે, કેમકે ઓક્સિજનના પરમાણુ હાઈડ્રોજનના પરમાણું કરતાં સોળગણા અધિક ભારે હોય છે. ગરમી વધતાં વરાળ થઈને ઊડી જવાનો અને ઠંડીથી પથ્થર જેવું કઠણ થવાનો પ્રવાહી પદાર્થનો જે ધર્મ છે તે જેવો પાણીમાં જોવામાં આવે છે તેવો કોઈ બીજા પ્રવાહી પદાર્થમાં જોવામાં આવતો નથી. ૩૨ અંશની ગરમીએ તેનો બરફ થાય છે અને ૨૧૨ અંશની ગરમીએ વરાળ થાય છે. તેમની વચ્ચેની ગરમીએ તે પોતાના સ્વભાવિકરૂપમાં એટલે કે પ્રવાહીરૂપમાં રહે છે. પાણીને રંગ નથી, પણ બહુ ઊંડું પાણી કાળું દેખાય છે. મુખ્યત્વે કરીને વરસાદથી આપણને પાણી મળે છે. શુદ્ધ રૂપમાં પાણી બહુ જૂજ મળે છે. તેમાં કોઈ ને કોઈ ખનિજ પદાર્થ, વાયુ વગેરે મળેલ હોય છે, વરસાદનું પાણી ઊંચેથી અને વાયુમંડળ સ્વચ્છ થાય ત્યારે કોઈ વાસણમાં એકત્ર કરવામાં આવે તો શુદ્ધ હોય છે, અન્યથા તેમાં પણ ઉપર્યુક્ત દ્રવ્ય મળી જાય છે. પ્રાકૃતિક બરફનું પાણી પણ પ્રાયઃ શુદ્ધ હોય છે. ઊકળતું હોય તેમાંથી ખેંચેલ પાણી પણ બધા પ્રકારનાં મિશ્રણોથી શુદ્ધ હોય છે. આ પાણી દવામાં વપરાય છે. જે નદીઓ ઉજ્જડ સ્થાનો અને કાંકરીવાળા પ્રદેશમાંથી વહે છે તેનું પાણી પણ પ્રાયઃ શુદ્ધ હોય છે; પરંતું જેનો રસ્તો નરમ ચીકણી ભૂમિ અને ઘાટી વસતીની વચ્ચે થઈને જતો હોય છે, તેના પાણીમાં કોઈ ને કોઈ અન્ય દ્રવ્ય મિશ્રણ થયેલાં હોય છે. સમુદ્રના પાણીમાં ક્ષાર અને મીઠાનો અંશ અન્ય પ્રકારના પાણી કરતાં ઘણો વિશેષ હોય છે જેથી તે પાણી એટલું ખારૂં હોય છે કે પી શકાતું નથી. બધા પ્રકારનું પાણી વરાળ કરીને ઠારવાથી શુદ્ધ થાય છે. વૈઘકમાં પાણીને શીતલ, હલકું, રસના કારણરૂપ, થાક મટાડનાર, ગ્લાનિ દૂર કરનાર, બળ આપનાર, તૃપ્તિ આપનાર હ્રદયને પ્રિય, અમૃત સમાન જીવનદાયક, તેમ જ મૂર્ચ્છા, તરસ, તંદ્રા, વમન, નિદ્રા અને અજીર્ણનો નાશ કરનાર કહેલ છે. ખારૂં પાણી પિત્ત કરનાર અને વાયુ તથા કફ મટાડનાર છે, મીઠું પાણી કફ કરનાર અને વાયુ તથા પિત્ત ઘટાડનાર છે. ભાદરવા અને આસો માંસમાં વિધિપૂર્વક વરસાદનું ભેગું કરેલું પાણી અમૃતના જેવું ગુણકારી, ત્રિદોષ મટાડનાર, રસાયન, બળ આપનાર, જીવનરૂપ, પાચનશક્તિ વધારનાર તથા બુદ્ધિવર્ધક છે. વેગથી વહેતી અને હિમાલયમાંથી નીકળતી નદીઓનું પાણી ઉત્તમ અને ધીમે વહેતી અને સહ્યાદિ્માંથી નીકળતી નદીઓનું પાણી કોઢ, કફ, વાત વગેરે વિકારો ઉત્પન્ન કરનારૂં મનાય છે. ઝરણાનું તેમ જ પ્રાકૃતિક બરફનું ઓગળેલું પાણી ઉત્તમ કહેવાય છે. કૂવાનું પાણી બહુ ઊંડેથી તેમ જ કઠણ પથ્થરના થર ઉપરથી આવતું હોય તો ઉત્તમ, નહિતર દોષકારક કહેવાય છે. જે પાણીમાં કોઈ જાતની ગંધ કે સ્વાદ ન હોય તે ઉત્તમ અને હોય ને સદોષ ગણાય છે. પાણીને ગરમ કરવાથી તેમાનાં બધા દોષ જતા રહે છે. પ્રાચીન આર્ય તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ જે પાંચ મહાભૂતોમાંથી જગતની તથા બધા પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થઈ છે. તેમાં પાણીને ચોથું મહાભૂત માનેલું છે. રસતન્માત્રમાંથી ઉત્પન્ન થવાના કારણે રસ તેનો પ્રધાન ગુણ છે એને તેની અગાઉના ત્રણ તત્ત્વોના શબ્દ, સ્પર્શ અને રૂપના ગુણ ગૌણ કહેલ છે. પાચમાં મહાભૂતમાં પૃથ્વીના ગંધ નામના ગુણનો અભાવ છે. તેનું રૂપ એટલે વર્ણ સફેદ, રસ એટલે સ્વાદ મધુર અને સ્પર્શ શીતલ માનેલ છે. પરમાણુમાં તેને નિત્ય અને સવાયવ અર્થાત્ સ્થૂલ રૂપમાં અનિત્ય કહેલ છે. પાશ્ચાત્ય દેશોના દ્રવ્યશાસ્ત્રવિદો પણ વર્તમાન વિજ્ઞાનયુગના આરંભ પહેલાં હજારો વર્ષ સુધી પાણીને પોતે માનેલ ચાર મૂલતત્ત્વો એટલે અગ્નિ, વાયુ, પાણી અને માટીમાંથી એક માનતા રહ્યા છે. પુખ્ત ઉમરના માણસે આખા દિવસમાં ૬ થી ૮ પ્યાલા પાણી પીવું. એક પ્યાલો એટલે આશરે ૬ ઓંસ અથવા ૧૫ તોલા થાય. જમતી વખતે બહુ જ ઓછું પાણી પીવું અને જમ્યા પછી એક કલાક સુધી વધારે પાણી પીવું નહિ. દેખીતી રીતે શિયાળા કરતાં ઉનાળામાં વધારે પાણી પીવાની જરૂર પડશે. નાના બાળકોને ઓછું પાણી જોઈશે, પણ તેઓને તૃષા લાગે ત્યારે જ પાણી આપવામાં આવે તો ઘણું કરીને તેઓ જરૂર જેટલું જ પાણી પીએ છે.
રૂઢિપ્રયોગ
૧. ઊના પાણીએ ઘર ન બળે = જેનામાં જે જાતની શક્તિ ન હોય તેનાથી તેવું કામ ન થઈ શકે.
૨. ઊંડા પાણીમાં ઊતરતું-પેસવું = બહુ વીમો ખેડવો; જોખમ ખેડવું.
૩. કાચું પાણી = ઉકાળેલું નહિ એવું પાણી.
૪. ખારૂં પાણી = (૧) પીવામાં ખારાશવાળું પાણી; નહિ પીવા જેવું પાણી. (૨) વિલાયતી પાણી; સોડા વોટર.
૫. ગરમ પાણી = (૧) ચા. (૨) શરાબ; મઘ.
૬. ગંદું પાણી = (૧) દારૂ. (૨) મેલું પાણી. (૩) વીર્ય.
૭. ગોળના પાણીએ નવરાવી નાખવું = ભૂલથાપ ખવડાવી મુશ્કેલીમાં મૂકવું.
૮. ગોળના પાણીએ નાહવું = નિરાશ થવું; આશા છોડવી.
૯. ગોળાનું પાણી = જેનાં ઘરમાં રહે તેની થતી અસર.
૧૦. ગોળાનું પાણી સુકાવું = ઘરમાં ઘણો કલેશ હોવો.
૧૧. છાશમાં પાણી સમાવું = સારી વસ્તુમાં થોડી નઠારી વસ્તુનું મિશ્રણ નભવું.
૧૨. ઝીરાનું પાણી = જીરૂં, સૂંઠ, કૂદીનો, વઘારણી, સૂકી કેરી, મીઠું અને મરચાંને પાણીમાં ઉકાળીને પાચન માટે બનાવેલ ઉકાળો.
૧૩. ટાઢે પાણીએ ખસ કાઢવી = મહેનત વગર બારોબાર કામ પતાવી દેવું.
૧૪. દે દામા દાળમાં પાણી = (૧) જમનારની સંખ્યા વધતાં દાળ પૂરી કરવા તેમાં પાણી નાખવું. (૨) મોટી વાતને નાનું રૂપ આપવું.
૧૫. દેહ પાણીના પરપોટા જેવો છે = દેહ ક્ષણભંગુર છે; દેહ નાશવંત છે.
૧૬. નરમ પાણી (૧) જેના વહેનમાં વેગ ન હોય તેવું પાણી. (૨) હળવું પાણી.
૧૭. પથ્થર-પાડા પર પાણી રેડવું = કુપાત્રને ઉપદેશ આપવો.
૧૮. પરિયાનું પાણી = બાપદાદાની આબરૂ.
૧૯. પાકું પાણી = ઉકાળેલું પાણી.
૨૦. પાણી આવવું = (૧) આંખ, નાક વગેરેમાંથી પાણી પડવું. (૨) આંખમાં આંસુ આવવાં. (૩) કૂવા તળાવ વગેરેમાં પાણીની સર ખૂલવી કે જોશ ચડવો. (૪) ખટાશ અથવા ભાવતી ચીજ વગેરે જોવાથી અને ખોરાકની સોડમથી મોંમાં લાલાં આવવાં; સ્વાદ થવો; ખાવાની ભાવના થવી; મન થવું; ભાવથી દ્રવવું (૫) તેજદાર થવું. (૬) થાકી જવું; નબળું થવું. (૭) નદી વગેરેમાં પૂર આવવું. (૮) પરસેવો થવો. (૯) પાણી છૂટવું. (૧૦) પાણીનો આવરો થવો; ભરતી કે રેલ આવવી. (૧૧) ભીનું થવું.
૨૧. પાણી ઉતરાવવું = (૧) આગ્રહ કરાવવો. (૨) મહેનત કરાવવી. (૩) મુશ્કેલી પાડવી.
૨૨. પાણી ઉતારવું = (૧) અપમાનિત કરવું. (૨) છળકપટથી વશ કરવું; લાંચ રુશવત આપી મન ફેરવવું કે ફોડવું. (૩) તેજ હથિયારોનું તેજ કે ધાર ઓછું કરવું તેજ તીક્ષ્ણતા દૂર કરવાં. (૪) શરમિંદું કરવું; ઉતારી પાડવું. (૫) સખત કામમાં જોડવું. (૬) સખત મુશ્કેલીમાં મૂકવું; શરમાવવું.
૨૩. પાણી ઉતરવું = (૧) અંડકોશમાં પાણી જેવી પાતળી ચીજનું નસો મારફત આવીને એકત્ર થવું. (૨) આંખમાં મોતિયો થવો. (૩) કૂવા વગેરેમાં પાણી ઘટવા માંડવું. (૪) ટાઢું પડવું; જુસ્સો જતો રહેવો. (૫) તેજ કમી થવું. (૬) ધાતુને પાણી પાયું હોય તેની અસર જતી રહેવી. (૭) પગે સોજો આવવો. (૮) પાણી ઓછું થવું; જુવાળ ઓસરવો. (૯) મહેનત પડવી; શ્રમ પહોંચવો. (૧૦) વધરાવળ થવી. (૧૧) શાખ કે આબરૂ જતી રહેવી.
૨૪. પાણી ઓસરવું = પાણી ઓછું થવું.
૨૫. પાણી કરવું = (૧) અગવડતા આપવી. (૨) ઉડાડી દેવું; ગુમાવવું; ફના કરી નાખવું; પાણીની માફક વાપરી નાખવું. (૩) ધક્કો પહોંચાડવો; છેક જ બગાડી નાખવું; ખાલી કરવું. (૪) ધૂળધાણી કરવું; બગાડવું; ગુમાવવું. (૫) પાણી જેવું ઠંડું કરી નાખવું; ગુસ્સો ઉતારી દેવો. (૬) પૈસાનું, લોહીનું કે વસ્ત્રનું નકામું નાખી દેવું. (૭) શરમાવવું. (૮) સાધ્ય કે સરલ કરી દેવું.
૨૬. પાણી કહે ત્યાં કાંકરા યે ન હોવા = અતિશયોક્તિવાળી હકીકત રજૂ કરવી.
૨૭. પાણી કાઢવું = સંભોગ કરવો; સંભોગ કરી વીર્યસ્રાવ કરવો.
૨૮. પાણી કાપવું = (૧) તરતી વખતે હાથથી પાણીને હટાડવું; પાણી ચીરવું; તરવું. (૨) પાણીને બીજી દિશામાં લઈ જવું. (૩) વાવ, કૂવા, ઘૂનો વગેરેમાં ઊંડાણમાં તળિયે જઈ વસ્તુ લઈ આવવાની ક્રિયા કરવી; પાણીનો તાગ લેવો.
૨૯. પાણી ખરું કરવું = કેવળ ડિંગ મારવાની ટેવ હોવી.
૩૦. પાણી ખોવું-ગુમાવવું = (૧) શૂરાતન, વટ, શાખ કે આબરૂ ખોવી, (૨) સત્તા ગુમાવવી.
૩૧. પાણી ધેરવું = (૧) ખેતરમાં પાણી વાળવું. (૨) ધોડાને પાણી પાવું.
૩૨. પાણી ચડવું = (૧) જુસ્સો આવવો; શૂર ચડવું; ઉશ્કેરાવું. (૨) નદીમાં પાણી ચડવા કે વધવા માંડવું; રેલ આવવી. (૩) પાણી ઉપર આવવું; પાણીની ગતિ ઊંચાઈ તરફ થવી. (૪) પાણી ખેતર સુધી પહોંચવું.
૩૩. પાણી ચડાવવું = (૧) જખમમાં પાણી ચડાવવું. (૨) ઢોળ ચડાવવો. (૩) પાણી ઊંચે લઈ જવું. (૪) પાણી પાવા ખેતર તરફ લઇ જવું. (૫) પાણીને ચૂલા ઉપર રાખવું. (૬) ભારેવગા થવું. (૭) સિંચવું; ઉત્તેજિત કરવું; પાનો ચડાવવો; ઉશ્કેરવું; ઉત્તેજન આપવું; શૂર ચડાવવું. (૮) હથિયાર કે લોખંડને પાણી પાવું; ધાર આણવી; હથિયારને ગરમ કરી પાણી પાવું. (૯) હિંમત આપવી.
૩૪. પાણી ચલાવવું = નષ્ટ કરવું.
૩૫. પાણી ચાલવું = જલંદરના રોગને લીધે પીડાવું.
૩૬. પાણી ચોપડીને વાંચીએ તેવા અક્ષર = ઘણા જ ખરાબ અક્ષર.
૩૭. પાણી ચોરવું = પાણીમાં નાહવા પડતાં સ્ત્રીની યોનિમાં પાણી ઉપર ચડવું. આમ પાણી ચોરવાથી કંઈ રોગ થાય છે.
૩૮. પાણી છાંટવું = (૧) આગ ઠારવી. (૨) જાદૂઈ અસર ઉત્પન્ન કરવા પાણી છાંટવું; મંતરેલું પાણી છાંટી જાદૂઈ અસર ઉપજાવવી. (૩) ઠંડું પાડવું; શાંત કરવું; લડાઈ ઝઘડાને વધતાં અટકાવવો. (૪) શુદ્ધ કરવું.
૩૯. પાણી છૂટવું = (૧) ખટાશ અથવા ભાવતી ચીજ વગેરે જોવાથી અને ખોરાકની સોડમથી મોંમાં લાલાં અવવાં; ખાવાની ભાવના થવી; ખાવાનું મન થવું; ભાવથી દ્રવવું. (૨) થાકી જવું; નબળું થવું. (૩) પરસેવો થવો; અશક્ત થઈ જવાથી પરસેવો છૂટવો. (૪) બી જવું. (૫) ભીનું થવું. (૬) શાક વગેરે બફાતાં અંદરથી પાણી નીકળવું.
૪૦. પાણી છોડવું = (૧) કોઈ વસ્તુમાંથી થોડું થોડું પાણી નીકળવું. (૨) નળ કે પાળમાંથી પાણી આવવા દેવું. (૩) પરસેવો વળવો. (૪) વીર્ય છોડવું.
૪૧. પાણી છોડાવવું = મુતરાવી દેવું; ડરાવી દેવું; ગભરાવી દેવું.
૪૨. પાણી જેવું = (૧) અશક્ત થઈ જવાથી પરસેવો છૂટવો (૨) આંસુ આવવાં. (૩) ગુસ્સો ઊતરી જવો; ક્રોધ જતો રહેવો. (૪) ટેક જવી; આબરૂ જવી; વટ જવો; શોભા જવી; કલંકિત થવું. (૫) પાણી ભરવા જવું; પાણી ભરી લાવવા માટે જળાશયે જવું; પાણી લેવા જવું. (૬) મંદ પડી જવું; ઠંડા થઈ જવું; તેજ ન રહેવું. (૭) સ્ત્રીનું સંભોગ દરમિયાન પાણી મૂકવું.
૪૩. પાણી જોઈ પગ ભરવો = પોતાની શક્તિ તથા સ્થિતિ મુજબ કામ કરવું.
૪૪. પાણી જોઈ લેવું = સામર્થ્ય કે શૌર્ય જોઈ તેને વિષે હલકો વિચાર લાવવો; દમ જોઈ લેવો.
૪૫. પાણી જોવું-પારખવું = શક્તિ માપવી; શક્તિની પરીક્ષા કરવી; કસ કે શક્તિ તપાસી જોવાં.
૪૬. પાણી ઠરવું = (૧) પાણી ઠંડું થવું. (૨) પાણીમાંનો કચરો નીચે બેસી જવો.
૪૭. પાણી તોડવું = (૧) પાણી કાપવું. (૨) પાણી ભરવું.
૪૮. પાણી થવું-થઈ જવું = (૧) કોઈ પદાર્થનો ઓગળીને રસ થવો; ક્ષાર કે બરફનું ઓગળી જવું. (૨) વેડફાઈ જવું; ધૂળધાણી થઈ જવું.
૪૯. પાણી દેખાડવું-બતાવવું = (૧) ઘોડા, બળદ વગેરેને પાણી પાવા માટે તેની આગળ પાણી ભરેલું ઠામ મૂકવું. (૨) જનાવરને પાણી પાવા જળાશયે લઈ જવું; પશુઓને પાણી પાવું. (૩) શક્તિ બતાવવી.
૫૦. પાણી દેવું = (૧) જમીનને પાણી પાવું. (૨) મડદું બળી રહ્યા પછી પિતૃઓને પાણીની અંજલિ આપવી; તર્પણ કરવું.
૫૧. પાણી ન માગવું = અચાનક મરી જવું; કોઈ આઘાત, ઝેર વગેરેથી એટલું જલદી મરી જવું કે મોઢામાંથી એક શબ્દ પણ ન નીકળવો.
૫૨. પાણી નાખવું = (૧) પાણી રેડવું. (૨) મરતા માણસના મોઢામાં પાણી મૂકવું. (૩) મંદવાડમાંથી સાજા થયેલના માથા ઉપર પાણી નાખવાની ક્રિયા કરવી. (૪) હિંદુઓમાં શીતળા વગેરે ચેપી રોગ મટયા પછી કરવામાં આવતી એક ક્રિયા. તેમાં રોગીનું માથું પાણીથી ધોઈ તે પાણી એક તરફ નાખી દેવામાં આવે છે.
૫૩. પાણી પચવું-મરવું = (૧) ખૂટલ થવું. (૨) જુસ્સો નરમ પડવો. (૩) દોષી કે અપરાધી સિદ્ધ થવું. (૪) શંકા હોવાનાં ચિહ્ન બતાવવાં. (૫) સુકાઈ જવું.
૫૪. પાણી પડવું = (૧) પુખ્ત ઉમરનું થવું. (૨) મહેનત પડવી. (૩) રડવું. (૪) વરસાદ વરસવો.
૫૫. પાણી પહેલાં પાળ = અગમચેતી.
૫૬. પાણી પહેલાં પાળ બાંધવી = કોઈ સંકટની આશંકાથી તે આવ્યા પહેલાં તેની સામે ઉપાય કરવો; અગમચેતી લેવી.
૫૭. પાણી પાડવું = રોવું.
૫૮. પાણી પાણી કરવું = (૧) ખુશ ખુશ કરી નાખવું. (૨) ઢીલું કરી નાખવું; નરમ કરવું; ગદ્દગદ કરી નાખવું; શાંત પાડી ખુશ કરી દેવું. (૩) થકવવું. (૪) નરમ પાડવું. (૫) પરસેવો આણવો. (૬) પાણીને માટે બૂમાબૂમ પાડવી; પાણીને માટે તલસ્યા કરવું; પાણીની તીવ્ર જંખના કરવી. (૭) પિગળાવી નાખવું. (૮) બહુ શરમાવી દેવું. (૯) સહેલું કરવું. (૧૦) હરાવી દેવું.
૫૯. પાણી પાણી થઈ જવું-થવું = (૧) ખુશ ખુશ થઈ જવું. (૨) જોર વિનાનું થવું. (૩) તાબે થઈ જવું. (૪) નમી જવું. (૫) નરમ થઈ જવું; ખાર વગેરેનું ઓગળી જવું; ઓગળીને પાણી થઈ જવું. (૬) મહેનતથી ઘણો પરસેવો છૂટવો; થાકથી તવાઈ જવું; પરસેવો વળી જવો; પરસેવાથી રેબઝેબ થઈ જવું. (૭) શરમને લીધે પરસેવાતી ભીંજાઈ જવું. (૮) શરમાઈ જવું; લજ્જિત થવું.
૬૦. પાણી પાય એટલું પીવું = કોઈ કહે તેટલું અને તેમ કરવું.
૬૧. પાણી પાવા જવું = (૧)કોઈની પાછળ સેવા કરવા જવું. (૨) પાછળ જવું. (૩) મરી જવું. (૪) મૂએલાની પાછળ મરી જવું.
૬૨. પાણી પાવું = (૧) ઉશ્કેરવું; પાણી ચડાવવું; ઉત્તેજન આપવું. (૨) કોઈ ને પાણી પીવા આપવું. (૩) જણવું. (૪) ઝાડના મૂળને પાણી રેડવું. (૫) ઢોળ ચડાવવો. (૬) પાનો ચડાવવો. (૭) મહાન કરવું; ચડી જવું; વધી જવું. (૮) વશ કરવું; પહોંચવું. (૯) લોઢાના હથિયારની ધાર ચડાવવા કે કઠણ કરવા માટે તેને ઊનું કરી પાણીમાં બોળવું. (૧૦) સિંચવું; છાંટવું. (૧૧) સેવાચાકરી કરવી; બરદાસ કરવી; સારવાર કરવી.
૬૩. પાણી પી પીકર = નિરંતર; અવિરામ; લગાતાર.
૬૪. પાણી પી પીને કોસવું = બહુ જ શ્રમ આપવો.
૬૫. પાણી પીને ઘર પૂછવું = કોઈ કામ કરી ચૂક્યા પછી તેના ઉચિતપણા સંબંધી વિવેચન કરવું.
૬૬. પાણી પીવા ન રોકાવું = ઘણી ઉતાવળથી જવું.
૬૭. પાણી ફરવું-ફરી વળવું = (૧) ધૂળ મળવું; નુકસાન થવું; ઉપયોગમાં ન આવે એવું થવું. (૨) રદ જવું; નકામું જવું; બરબાદ જવું; ધૂળમાં મળવું.
૬૮. પાણી ફેરવવું = (૧) ચક્ચકિત બનાવવું; પાલિશ કરવું. (૨) ધૂળધાણી કરી નાખવું; બગાડી નાખવું; નાશ કરવો; પાણી ફરે એમ કરવું. (૩) નકામું કરવું. (૪) બટ્ટો લગાડવો; આબરૂ ઘટાડવાનું કામ કરવું.
૬૯. પાણી બચાવવું = કોઈની પ્રતિષ્ઠા કે આબરૂની રક્ષા કરવી; કોઈની ઇજ્જત બચાવવી.
૭૦. પાણી બદલવું = (૧) બીજા સ્થળનું પાણી ઉપયોગમાં લેવું. (૨) બીજે ગામ હવાફેર માટે જવું; તંદુરસ્તી સુધારવા કોઈ સારાં હવાપાણીવાળા સ્થળે જવું; હવાફેર માટે સ્થલાંતર કરવું; જુદાં હવાપાણીની જગ્યાએ જવું.
૭૧. પાણી બાળવું = (૧) ખૂબ ઉકાળવું; ઘટ્ટ કરવું. (૨) જીવ બાળવો. (૩) જુલમ કરવો; ઘાતકીપણે વર્તવું.
૭૨. પાણી બાંધવું = (૧) જલસ્તંભ કરવો. (૨) પાણીને વહેતાં રોકવું.
૭૩. પાણી બૂઝવું = ધગતી ધાતુ પાણીમાં નાખવી.
૭૪. પાણી ભરવું = (૧) ઊતરતે દરજ્જે હોવું. (૨) ગણતરીમાં નહિ ગણાવું. (૩) ઝખ મારવી. (૪) નહિ ચાલવું. (૫) પાણી આણવું; જળાશયેથી પાણી ભરી લાવવું. (૬) બીજાથી હલકા હોવાનું માની શરમાવું; હલકું નીવડવું. (૭) બીજાની સરખામણીમાં કંઈ વિસાતમાં ન હોવું; લેખામાં કે હિસાબમાં ન હોવું. (૮) શરમિંદું પડવું; ઝાંખું થવું; અંજાઈ જવું.
૭૫. પાણી ભરાઈ ચૂકવું-જવું = આખર કાળ આવવો; મરતી વખતની સોજો આવવા.
૭૬. પાણી ભરાઈ જ્વાં = (૧) મરવાની તૈયારી ઉપર આલી રહેવું; આખર આવવી. (૨) મહેનત કરતાં થાકી જવું.
૭૭. પાણી ભરાવવું = (૧) થકવવું; નરમ કરવું. (૨) બીજા કરતાં સારા હોવું; બીજાને તુચ્છ જેવું ગણાવવું; મોટા કહેવાવું; ઉતારી પાડવું; ચડિયાતા હોવું. (૩) હલકું કરવું; હરાવવું; પરાજિત કરવું.
૭૮. પાણી ભરાવું = ગૂમડામાં પાણી જેવા પરુનો જમાવ થવો.
૭૯. પાણી ભરે એવું = ઊતરતા દરજ્જાનું.
૮૦. પાણી મરવું-મરી જવું = (૧) જુસ્સો નરમ પડવો; શાંત પડવું. (૨) નિસ્તેજ થઈ જવું; ડરી જવું. (૩) પડતું કે આવતું પાણી વહી ન જતાં એકાદ ઠેકાણે પચવું; પાણી અંદર ઊતરવું. (૪) પ્રેમ લાગવો. (૫) ફાવી જવાવું. (૬) મળી જવું; લોભ મોહાદિકથી પક્ષપાત થવો. (૭) મોં કરમાઈ જવું. (૮) લાંચ રુશવત પહોંચવી; લાગવગ લાગવી. (૯) સ્ત્રીએ પતિવ્રતપણું ખોવું.
૮૧. પાણી માપવું = (૧) પાણી તપાસી જોવું; દોરીને છેડે પથ્થર મૂકી કેટલું પાણી ઊંડું છે તે જોવું. (૨) શક્તિ માપવું. (૩) સત્ત્વ તપાસવું.
૮૨. પાણી મારવું = (૧) પાણી કાપવું. (૨) શક્તિ ગુમાવવી. (૩) શંકા બતાવવી. (૪) સ્ત્રીએ પવિત્રતા ગુમાવવી.
૮૩. પાણી મૂકવું = (૧) કાંઈ કામ ન કરવા પ્રતિજ્ઞા કરવી કે પણ લેવું. (૨) છોડી દેવું; તજી દેવું; અમુક રીતે નહિ કરવું એવું પણ લેવું. (૩) પાણી ઊનું કરવું. (૪) પ્રતિજ્ઞા લેવી; નીમ લેવો; પણ લેવું. (૫) મરતા માણસના મોઢામાં પાણી નાખવું કે મૂકવું. (૬) સંકલ્પ કરવો; કોઈ કામ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લેવી.
૮૪. પાણી મોર જોડા ઉતારવા = પાણી પહેલાં મોજડાં ઉતારવાં = સાવચેતી ને અગમચેતીથી કામ કરવું.
૮૫. પાણી યે ન ભાવવું = ભૂખ મરી જવી.
૮૬. પાણી રાખવું = કીર્તિ જાળવવી.
૮૭. પાણી રેડવું = (૧) મરનાર પાછળ તુલસી પીપળે પાણી રેડવું. (૨) મંદવાડમાંથી સાજા થતાં માથા ઉપર પાણી નાખવાની ક્રિયા કરવી.
૮૮. પાણી લાગવું = (૧) કોઈ જગ્યાનું પાણી પીધાથી રોગ થવો; પાણીની અસરથી માંદું થવું; ખરાબ પાણીથી માંદા પડવું; હવાપાણીની તંદુરસ્તી ઉપર ખરાબ અસર થવી; પાણીવિકાર થવો. (૨) નવા નવા લોકોના સહવાસની અસર થવી. (૩) પરિસ્થિતિનો પ્રભાવ પડવો. (૪) પાણીના સ્વાદની ખબર પડવી. (૫) પીતાં પીતાં છાતીમાં પાણી લાગવું.
૮૯. પાણી લેવું = (૧) આબરૂ લેવી; શાખ તોડવી; માનભ્રષ્ટ કરવું. (૨) એકાદું કામ કરવાનો નીમ લેવો; પ્રતિજ્ઞા કરવી. (૩) મળત્યાગ કર્યા પછી ગુદાને પાણી વડે સાફ કરવી; ખરચુ ગયા પછી ગુદા સાફ કરવી; પખાળ લેવી. (૪) સંભોગ પછી ઇંદ્રિયો પાણીથી સાફ કરવી.
૯૦. પાણી વલોવવું = ખાલી નિરર્થક મહેનત કરવી; ફોગટ ફાંફાં મારવાં; પાણી વલોવવા જેવો મિથ્યા યત્ન કરવો; ફોગટ યત્ન કરવો.
૯૧. પાણી વલોવ્યે ઘી ન નીકળે = પથ્થરમાંથી લોહી ન નીકળે; નિરર્થક પ્રયાસ કરવો.
૯૨. પાણી વહેવું = રોવું; આંસુ પાડવાં.
૯૩. પાણી વાળવું = એક ક્યારામાંથી બીજા ક્યારામાં પાણી જવા દેવું.
૯૪. પાણી વિનાનું = નમાલું બાયલું; શૂરાતન વગરનું.
૯૫. પાણીએ દીવો બળવો = (૧) અકસ્માતથી મૃત્યું પામવું. (૨) સહેલાઈથી કામ કરી શકવાની શક્તિ હોવી; માથાભારે હોવું.
૯૬. પાણીએ મગ ન ચડવા = મદદથી કાર્ય પાર ન પડવું.
૯૭. પાણીથી પણ પાતળા થવું = (૧) બહુ કંજૂસાઈ કરવી. (૨) બહુ નરમ થઈ વિવેકથી વર્તવું. (૩) શરમાઈ જવું.
૯૮. પાણીથી પાતળું = (૧) અત્યંત કરકસરિયું; કંજૂસ. (૨) નિર્માલ્ય. (૩) પાણી જેવું. (૪) બહુ અપમાન પામેલું; અત્યંત ભોંઠું. (૫) સસ્તું; તુચ્છ; હલકું; અત્યંત તુચ્છ. (૬) સહેલું.
૯૯. પાણીથી પાતળું કરવું-કરી નાખવું = છેક જ ઉતારી પાડવું; શરમિંદું કરી નાખવું; શરમાવવું; હલકા પાડવું; માનભંગ કરવું; વીલું પાડવું; માન ઉતારી નાખવું.
૧૦૦. પાણીના પાણીમાં ને દૂધના દૂધમાં = અણહક્કનું ન રહેવું.
૧૦૧. પાણીના ભરેલા ડોળાએ = આંસુ ભરી આંખે.
૧૦૨. પાણીના-પાણીને મૂલે = તદૃન ઓછી કીમતે; બહુ જ સસ્તું; સસ્તી કીમતે; જૂજ કીમતે.
૧૦૩. પાણીના રેલાની પેઠે = ઉતાવળે તરત; થોડી વારમાં; સપાટાબંધ; ક્ષણ વારમાં.
૧૦૪. પાણીના રેલામાં વહાવવું = (૧) નષ્ટ કરવું; પાણીમાં ફેંકી દેવું. (૨) પાણીના મૂલે વેચી દેવું.
૧૦૫. પાણીની છછૂંદર = હિમાલય પર્વત ઉપર થતું એક જાતનું કળૂંઢા રંગનું અને હેઠળ ફિક્કા રંગનું પ્રાણી. તે નાની માછલીઓ, દેડકાં, પાણીનાં જંતુ વગેરે ખાય છે.
૧૦૬. પાણીની જેમ પૈસા રેડવા = પુષ્કળ પૈસા વાપરવા.
૧૦૭. પાણીની ધૂળ = વાદળું. આ વાદળને પાણીની ધૂળ એવું અર્થસૂચક નામ આપેલું છે. –બાલજ્ઞાનમાળા
૧૦૮. પાણીની પખાલ = જાડું માણસ.
૧૦૯. પાણીની પેઠે રાહ જોવી = વરસાદની પેઠે ધણી જ આતુરતાથી રાહ જોયા કરવી.
૧૧૦. પાણીની પેઠે વહાવવું = આવશ્યકતાથી બહુ અધિક માત્રામાં ખર્ચ કરવું; લૂંટાવવું.
૧૧૧. પાણીની ભાજી = એક જાતનો ક્ષુપ; જલત્રંબવો. આ છોડ પાણીને કાંઠે ને ભીનાશવાળી જગ્યાએ ઊગે છે. તેનાં પાન તળિયે સાંકડાં અને મથાળે પહોળાં, તેમ જ ફૂલ ધોળાં કે ગુલાબી રંગનાં હોય છે.
૧૧૨. પાણીનું પતાસું = (૧) ક્ષણભંગુર વસ્તુ. (૨) પરપોટો.
૧૧૩. પાણીને પાર = તદૃન સસ્તું; સાવ ઓછા ભાવનું.
૧૧૪. પાણીને પાર મૂકવું = છેક સોંઘું કરવું; વિના મૂલ્ય જેવું કરી નાખવું.
૧૧૫. પાણીને પૂર જવું = બહુ જ સસ્તી કીમતે વેચાવું; સાવ ઓછી કીમત ઊપજવી.
૧૧૬. પાણીને રસ્તે પાણી જવું = વાત એની મેળે ઠેકાણે પડવી.
૧૧૭. પાણીનો કળશિયો લઈ ઊભા રહેવું = (૧) દુશ્મનોથી ગામનું રક્ષણ કરવા યથાશક્તિ યુદ્ધ કરવું. (૨) નાશવાન હોવું; વિનાશશીલ હોવું. (૩) હલકું જીવન જીવવું.
૧૧૮. પાણીનો ચાંચડ = કવચી વર્ગનું ઘણું સૂક્ષ્મ અને જળચર એક પ્રાણી. તેને રૂપાંતર હોય છે. તે મીઠા તેમ જ ખારા પાણીમાં વસે છે. તેને ચાંચડાની માફક ઠેકડા મારીને ગતિ કરવાની ટેવ હોવાથી તેનું આ નામ પડ્યું છે.
૧૧૯. પાણીનો પરપોટો = ક્ષણભંગુર વસ્તુ; જોતજોતામાં થાય ને નાશ પામે એવું; ક્ષણિક. પાણી ઉપરનો પરપોટો અલ્પ સમયમાં નાશ પામે છે, તે ઉપરથી આ પ્રમાણે કહેવાય છે.
૧૨૦. પાણીનો પાનાર ને તરવાનો મારનાર ઉતાવળા સારા = જીવન મૃત્યુના પ્રસંગે ઉતાવળ સારી.
૧૨૧. પાણીમાં આગ લગાડવી = (૧) અસંભવિત બાબતને સંભવિત કરવી. (૨) અંદરોઅંદર બઝાવવું. (૩) તકરારનો અસંભવ હોય ત્યાં તકરાર કરાવવી.
૧૨૨. પાણીમાં આગ લાગવી = નરમ થયેલ કજિયો ફરીથી જાગવો.
૧૨૩. પાણીમાં ઉતારવું = (૧) અહેસાન તળે દબાવવું; અહેસાન પહોંચાડવું. (૨) જોખમમાં નાખવું.
૧૨૪. પાણીમાં ચણો ઓગળવો = પાણીમાં ચણો પલાળવાથી જેમ ફૂલે છે તેમ દિનપ્રતિદિન જાડા થવું. કટાક્ષમાં કહેવાય છે.
૧૨૫. પાણીમાં જવું = એળે જવું; નકામું જવું; બરબાદ જવું; છૂટી જવું; નિષ્ફળ જવું; ફળદાયક ન નીવડવું; મિથ્યા જવું.
૧૨૬. પાણીમાં ડાંગો મારવી = (૧) ડાંગ મારવાથી જેમ પાણી જુદાં થતાં નથી, તેમ મિથ્યા શ્રમ કરવો. (૨) સંબંધી મંડળમાં લડી ઊઠવું.
૧૨૭. પાણીમાં ડૂબી જવું-મરવું જોઈએ તેવું = શરમ ભરેલું.
૧૨૮. પાણીમાં તરવું = (૧) ટેકમાં રહેવું. (૨) શૌર્ય બતાવવું.
૧૨૯. પાણીમાં પડવું = (૧) ઊંધે ખૂબ ધેરાઈ જવું. (૨) પૈસા છૂટી પડવા.
૧૩૦. પાણીમાં પારો પડવો = ફરીથી ન મળે એવી રીતે જતું રહેવું.
૧૩૧. પાણીમાં ફેંકવું = બરબાદ કરવું; નષ્ટ કરવું.
૧૩૨. પાણીમાં બેસવું = મંદ પડવું; બહુ કંજૂસાઈ કરવી; નરમ થવું; નિરાશ થવું.
૧૩૩. પાણીમાં બોળવું = (૧) ડુબાવવું; નુકસાનીમાં આણવું; પડતીમાં લાવવું; ઊંચો ન આવે એવી ખરાબ સ્થિતિમાં આણી મૂકવું. (૨) રદ કરવું; નકામું કરવું. (૩) વ્યર્થ જવા દેવું; વણસાડવું; ગુમાવવું; ધૂળ મેળવવું.
૧૩૪. પાણીમાં મળ ન હોવો = વસ્તુ શુદ્ધ અને પવિત્ર હોવી.
૧૩૫. પાણીમાં મૂઠીઓ ભરવી = મિથ્યા પ્રયાસ કરવો.
૧૩૬. પાણીમાં મૂઠીઓ ભરાવવી = ખાલી મહેનત આપવી. (૨) ભરમમાં રમાડવું; આશામાં રમાડવું.
૧૩૭. પાણીમાં મોં જોવું = આશા છોડી દેવી; કાયમનું હતાશ થવું.
૧૩૮. પાણીમાં રહેવું ને મગરથી વેર કરવું = સાથે રહેવું અને દુશ્મનાવટ બાંધવી.
૧૩૯. પાણીમાંથી પોરા કાઢે એવું = જે તે બાબતની ખણખોજ કરનાર.
૧૪૦. પાતાળનાં પાણી અડે એવું = ઘણું ઊંડું.
૧૪૧. પાય તેટલું પાણી પીવું = બીજો માણસ કહે તેમ કરવું; કોઈનું સમજાવ્યું સમજવું અથવા તેના કહ્યા પ્રમાણે વર્તવું.
૧૪૨. પાવળું પાણી યે ન મળવું = અત્યંત દુઃખી થવું. એક ગામમાં બોઘાભાઈ કરીને એક શેઠ રહેતા હતા. આજુબાજુનાં ગામડાંઓમાં શેઠની નાણાંની ધીરધાર હતી, જેથી શેઠને અવારનવાર નજીકનાં ગામડાંઓમાં જવું પડતું. જ્યારે જ્યારે શેઠ સવદાસ પટેલના ગામમાં જતા, ત્યારે પટેલ શેઠને માટે પ્રાણ પાથરતા. જુદી રસોઈ કરાવી મિષ્ટાન્ન જમાડતા. શેઠની ઘોડીને માટે વાડીએથી લીલું, ગદબ વગેરે મંગાવી નાખતા, તેને ઊતરવા માટે અલાયદી સગવડ કરવામાં આવતી. શેઠની તહેનાત ઉઠાવવા પટેલ ખડે પગે તૈયાર રહેતા. અચાનક એક દિવસ પટેલ કંઈક કામ પ્રસંગે શેઠના ગામમાં જઈ ચડ્યા. શેઠ તો પોતાની દુકાનમાં ઓટલા ઉપર બેસી દાતણ કરતા હતા. પટેલને દૂરથી દેખીને શેઠ દુકાન સામું જોઈ પોતાના દીકરાની સાથે આડીઅવળી વાતો કરવા લાગ્યા. પટેલ ઘોડી સહિત શેઠના ઓટલા પાસે આવી પહોંચ્યા. શેઠે તો રામ રામ પણ ન કર્યાં. ઊલટાં પટેલે શેઠને કહ્યું કે, શેઠિયાઉ, રામ રામ ! શેઠ તો જાણે માથે બારે મેઘ ખાંગા થઈ ગયા હોય ને ટાઢથી ઠૂંઠવાઈ ગયા હોય તેમ આળસ મરડીને બોલ્યાઃ રામ રામ. શેઠે આદર આવકાર આપ્યો નહિ. પટેલના મનમાં થયું કે ધરતી મારગ આપે તો સમાઇ જાઉં. પટેલે તો પોતાની ધોડીને જોરથી એડી મારી. ધોડી પવનવેગે ચાલી નીકળી. પટેલે ધેર આવી પોતાના મોટા દીકરા ગોવિંદને વીતેલી વાત કહી સંભળાવી થોડા દિવસ પછી શેઠ તો પાછા પટેલના ગામમાં આવ્યા. પટેલની ડેલીએ આવી શેઠ બોલ્યા, કાં સવદાસ શું કરશ ? પટેલ બોલ્યા કે આવો શેઠ આવો. જા ગોવિંદ, શેઠની ઘોડી બાંધી દે . ગોવિંદ બોલ્યો કે શેઠ, આ જમીન તો ભગવાનની છે, એમાં અમે તો તેના રખવાળ છીએ. લાવો ઘોડી બાંધી આવું . પરંતુ તમે તો પાવળા પાણીમાંથી યે ગયાને ! શેઠ વિચારમાં પડી ગયા. ત્યારપછી શેઠ જ્યારે આવતા ત્યારે સવદાસ પટેલને ધેર આવતા નહિ.
૧૪૩. પાંદડે પાણી પાવું = હેરાન કરવું; પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે બીજાને બળાત્કારે ચલાવવું; જુલમ કરવો; ઘણું સતાવવું; પાંદડે પાણી પડે તેવી સ્થિતિમાં લાવવું.
૧૪૪. પીવા પૂંભડું પાણી નહિ ને નામ દિલાવરખાં = ખોટી બડાશ હાંકવી.
૧૪૫. પેટ પાણી પડવા ન દેવું = (૧) પીધેલ પાણી જવા ન દેવું. (૨) શાંતિથી રહેવા ન દેવું; ગુસ્સે કરવું.
૧૪૬. પેટમાં પાણી ન છલવું = ગુપ્ત વાત બહાર ન પાડી દેવી; સાંભળેલ વાત છાની જ રાખવી.
૧૪૭. પેટમાં પાણી ન હલવું = (૧) પેટમાં જ વાત રાખવી; ગુપ્ત વાત બહાર ન જવી. (૨) મનમાં ઉદ્વેગ ન થવો; જરા પણ ચિંતા ન થવી.
૧૪૮. પેટમાં પાણી યે ન ટકવું = (૧) કોઈ વાત ગુપ્ત ન રાખી શકવી. (૨) પેટમાં કોઈ ચીજ નાખતાં ઊલટી થઈ બધું નીકળી જવું.
૧૪૯. પેટમાં પાણી હાલવા ન દે એવું = વિચાર જરા પણ જાહેર ન કરે તેવું ગંભીર.
૧૫૦. પેટમાંનું પાણી હાલવું = (૧) કાંઈ પણ ઈજા થવી. (૨) ચિંતા થવી.
૧૫૧. પૈસાનું પાણી કરવું = પુષ્કળ પૈસો ખરચવો.
૧૫૨. બે પાણીનું = પરપુરુષના વીર્યથી ઉત્પન્ન થયેલ.
૧૫૩. ભારે પાણી = ખનિજ પદાર્થ અધિક પ્રમાણમાં હોય એવું પાણી.
૧૫૪. માથે પાણી ઘાલવું = (૧) મોટા ને લાંબા મંદવાડમાંથી ઊઠવું. (૨) સુવાવડમાંથી ઊઠવું.
૧૫૫. મીઠું પાણી = (૧) પીવામાં સ્વાદવાળું પાણી. (૨) લેમોનેડ; લેમન; સારૂં પાણી.
૧૫૬. મુસાભાઈનાં વા પાણી = પરાયો માલ પોતાને નામે વાપરવો; પારકો માલ પોતાને નામે વાપરવામાં ખેદ ન થવો.
૧૫૭. મોંમાં પાણી આવવું = (૧) લાલચને લીધે રહી ન શકવું. (૨) સ્વાદ લેવાની બહુ લાલચ થવી.
૧૫૮. લાલ પાણી = (૧) ઋતુનું પાણી. (૨) લોહી.
૧૫૯. લીંબુનું પાણી = દરેકમાં ભળી જાય તેવું.
૧૬૦. લોહીનું પાણી કરવું = (૧) બહુ મહેનત લેવી; જાત તોડીને મહેનત કરવી. (૨) માથાકૂટ કરવી; બહુ સમજાવવું.
૧૬૧. લોહીનું પાણી થવું = (૧) બહુ મહેનત પડવી. (૨) શરીર ઉપર ફિક્કાશ આવવી.
૧૬૨. વળતાં પાણી = નબળો વખત; મોળું નસીબ; ઓછી મહેરબાની.
૧૬૩. સો ગળણે ગળીને પાણી પીવું = પૂરતો વિચાર કરી કામ કરવું.
૧૬૪. હલકું પાણી = ખનિજ પદાર્થ બહુ થોડા પ્રમાણમાં હોય એવું પાણી.
|
