ઉત્તેજક; સતેજ કરનારું (2) દીપાવનારું (3) પુંo દીપ; દીવો (4) એક રાગ

( કાવ્ય ) એક અર્થાલંકાર. તેમાં વર્ણ્ય અને અવર્ણ્યના ધર્મનું ઐક્ય વર્ણવવામાં આવે છે. જેમકે, રીઝે બ્રાહ્મણ ભોજને, મેઘ શબ્દથી મોર; સાધુજન પરસુખ થકી, ખળ પરદુઃખે નઠોર.

એક જાતની આતશબાજી.

એક જાતનો કીડો; દેહિકા. તે ઊધઈના વર્ગનો ગણાય છે.

( પિંગળ ) એક વિષમજાતિ માત્રામેળ છંદ. તે ષટ્પદી છપ્પય છંદનો એક ભેદ છે. તેમાં ૧૪૬ લઘુ અને ૩ ગુરુ મળી ૧૪૯ અક્ષર અને ૧૫૨ માત્રા હોય છે. તેને દીપ છંદ પણ કહે છે.

કામદેવ.

ચિત્રાનું ઝાડ.

( પિંગળ ) દશ માત્રાની એ નામની એક વૃત્તિ. તેમાં ૩ અને ૮ માત્રાએ તાલ આવે છે.

દીપ; દીવો; બત્તી; ચિરાગ.

( પિંગળ ) પંદર અક્ષરનો એક અક્ષરમેળ છંદ. તેના દરેક ચરણમાં ભગણ, તગણ, નગણ, તગણ અને યગણ એમ પંદર અક્ષર હોય છે.

બાજ પક્ષી.

( સંગીત ) મુખ્ય છ માંહેનો એક રાગ. તે દિવસના ત્રીજા પહોરે અથવા દીવા થાય ત્યારે ગવાય છે. પૂર્વીથાટના સંપૂર્ણ પ્રકારના રાગમાં આ રાગનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં રિખબ મધ્યમ, ધૈવત વિકૃત છે. તે સિવાય બધા શુદ્ધ સ્વર છે. આરોહે રિખબ અને અવરોહે નિષાદ વર્જ્ય છે. આ રાગનો વાદી સ્વર ષડ્જ અને સંવાદી સ્વર પંચમ છે. શુદ્ધ દીપકની અસર એટલી બધી છે કે દીપક ગાવાથી વિના અગ્નિએ દીવા પ્રકટાઈ જાય અને ગાનારના હૃદયમાં અગ્નિ પ્રકટે. અકબરના ગવૈયા તાનસેને આ રાગ છેલ્લો ગાયો હતો, ત્યાર પછી તેનો લોપ થયો છે. આ રાગ દિવસે અગર વિરુદ્ધ સમયમાં ગાવાથી શરીર ઉપર ફોલ્લા ઊઠી આવે છે અને શુદ્ધ મલાર રાગ સાંભળવાથી તે ફોલ્લાઓ શમી જાય છે. હવે આ રાગ કોઈ પણ ગવૈયો શુદ્ધ રીતે ગાઈ શકતો નથી. આ રાગ પાર્વતીના મુખમાંથી ઉત્પન્ન થયો મનાય છે. તે વીર અને અદ્ભુત રસ ઉત્પન્ન કરે છે. કેદારા, કાનડા, દેશી કામોદ અને નટ રાગણી એની સ્ત્રીઓ છે. જૈત, નાયકી, કાફી, શામ, છાયાનટ એ અનુક્રમે તેના પુત્રો છે. તે દરેક પુત્રની પરજ, કામોદનટ, લચ્છીસાંખ, નટમલ્લારી, બીહાગરા એ પાંચે રાગણી અનુક્રમે સ્ત્રીઓ છે. તેના શરીરનો રંગ લાલ છે. વસ્ત્ર પણ લાલ છે. તેણે ગળામાં મોટાં સાચાં મોતીની માળા પહેરેલી છે. મદમસ્ત મોટા હાથી ઉપર બેઠો છે. આસપાસ સ્ત્રીઓનું ટોળું વીંટાઈ વળેલું છે. કેશ છૂટા રાખેલા છે. મધુર સ્વરથી ગાયન કરે છે. આ રાગ મહાદેવજીના પૂર્વ દિશા તરફ રહેલા મુખથી અથવા તેજથી ઉત્પન્ન થયેલો છે એમ કહેવાય છે. યવનોના મત પ્રમાણે તે સુલ્ફ એટલે એક હકીમના જમાનામાં મુસ્તકાર અથવા કકનુસ નામના પક્ષીની ચાંચમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ છે. સુલ્ફ હુકમાએ આ રાગની તાસીર જોઈને એનું નામ દીપક પાડ્યું છે. આ રાગ સાંભળવાથી ઇશ્કની આતશ લાગે છે. વર્તમાન સમયમાં આ રાગ ડૂબ છે. તાનસેનના વખત પછી આ રાગ કોઈ ગાતું નથી. તેનું કારણ એમ કહેવાય છે કે, એક વખત બાદશાહ અકબરે પોતાના સર્વ ગવૈયાઓને ફરમાવ્યું કે, દીપક રાગ કોઈ ગાઓ. તે ગવૈયામાંથી તાનસેન સિવાયનો કોઈ પણ તેના પ્રભાવ પ્રમાણે ગાઈ શક્યું નહિ. પછી તાનસેને તે ગાયો. તેથી દીવા પ્રકટ થયા. ત્યાર પછી તાનસેને સૌને તલાક દીધી કે, આવી તાસીરથી જો દીપક રાગ ગવાય તો ગાઓ કે જેથી દીપક પ્રગટે. નહિ તો કોઈએ ગાવો નહિ. ત્યાર પછીથી આજ પર્યંત કોઈ દીપક રાગ ગાતું નથી. બીજી વાત એમ પણ કહેવાય છે કે, જે વખત અકબર બાદશાહે તાનસેનને દીપક રાગ ગાવાનું ફરમાવ્યું ત્યારે તાનસેને ઘણી ના કહી કે આ રાગ ગાવાથી મારા હૃદયમાં અગ્નિ પ્રગટ થશે અને તે અગ્નિ મેઘ રાગના સાંભળ્યા વિના બુઝાશે નહિ. એવો કોઈ ગવૈયો આપની સભામાં નથી કે મેઘ રાગ ગાય અને તેને પ્રભાવે વૃષ્ટિ થાય કે જેથી મારો અગ્નિ શાંત થાય. પરંતુ બાદશાહે તે માન્ય ન રાખતાં હઠ કરી દીપક રાગ ગવરાવ્યો. તેથી દીવા પ્રગટ થયા અને તાનસેનના હૃદયમાં પણ અગ્નિ પ્રગટ થયો. તે શાંત કરવાને તે સભાના ગવૈયા અસમર્થ હતા. તેથી તાનસેન દીલ્હીથી ચાલી નીકળ્યો. ચાલતાં વૃદ્ધનગર ઉર્ફે વડનગર ગામે પહોંચ્યો. ત્યાં એક નાગર જ્ઞાતિની કુમારિકાએ તેનું દુઃખ મટાડ્યું, એટલે તેણીએ મેઘ રાગ ગાયો તેથી વૃષ્ટિ થઈ અને તાનસેનનો અગ્નિ શાંત થયો. તે ગાનાર કુમારીનું નામ તાના હતું. પાછળથી બાદશાહે તે બાળાને હસ્તગત કરવા દબાણ કર્યું ત્યારે તે બાળા જેનું નામ તાના હતું અને તેની બહેન જેનું નામ રિરિ હતું અને તે બંને ગાવામાં પ્રવીણ હતી તે બંને બહેનોએ તળાવમાં પડી આત્મહત્યા કરી, પરંતુ બાદશાહ પાસે રજૂ થઈ નહિ. આજે પણ વડનગરના તળાવમાં તાના અને રિરિની દેરીઓ તળાવ વચ્ચે ઊભેલી છે.

મોરની શિખા.

કેસર. તે બહુ ગરમ હોવાથી દીપક કહેવાય છે.

જીરૂં.

ઉત્તેજક; સતેજ કરનારૂં.

જઠરને જગાડનાર; જઠરાગ્નિને તેજ કરનાર.

દીપાવનારૂં.

પુષ્ટિ કરવાવાળું.

પ્રકાશક; પ્રકાશિત કરનાર; દીપ્તિકારક.

સળગાવનાર.