એક જાતનો અસંપ્રજ્ઞાત યોગ. ભવ એટલે અનાત્મામાં આત્મબુદ્ધિરૂપા અવિદ્યા એ જ જે યોગનું પ્રત્યય એટલે કારણ છે તે ભવપ્રત્યય. વિકારરૂપ ભૂતેંદ્રિયો અથવા પ્રકૃતિરૂપ અવ્યક્ત, મહત્, અહંકાર અને પંચતન્માત્રા જેઓ અનાત્મા છે તેઓમાં આત્મબુદ્ધિ થાય તે અવિદ્યા અને તે અવિદ્યા વડે જે સંસ્કાર શેષરૂપ અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિ ઉપજે છે તે ભવપ્રત્યય કહેવાય છે. ભવપ્રત્યયવાળાને પુનર્જન્મની પ્રાપ્તિ થાય છે, માટે મુમુક્ષને આ યોગાભ્યાસ ત્યજવા યોગ્ય છે. વિદેહલય અને પ્રકૃતિલય એ બંનેનો ભવપ્રત્યય અસંપ્રજ્ઞાત યોગ છે. તે સમાધિની એક અવસ્થા છે, જેમાં પ્રકૃતિ લયને પ્રાપ્ત થાય છે. વિદેહલય: ભૂતો અને ઇંદ્રિયોરૂપ વિકારમાંથી કોઇ એકને આત્મા માની, તેની ઉપાસના કરવાથી, દેહ પડ્યા પછી, જે વિકારની પોતે ઉપાસના કરી હોય તે વિકારમાં સ્થૂલ શરીર રહિત થઈ લય પામવું તે વિદેહલય. પ્રકૃતિલય: પાંચ તન્માત્રા, અહંકાર, મહત્તત્વ ને અવ્યક્તરૂપ પ્રકૃતિમાંથી કોઇ એકને આત્મા માની તેની ઉપાસના કરવાથી તેની વાસનાયુક્ત ચિત્તવાળાનો દેહ પડ્યા પછી પોતે પૂર્વોક્ત પ્રકૃતિમાંની જે પ્રકૃતિની ઉપાસના કરી હોય તેમાં, જેણે પોતાનું કર્તવ્ય સમાપ્ત કર્યું નથી એવા સંસ્કારયુક્ત ચિત્તવાળા હોઇ લય પામે તે પ્રકૃતિલય કહેવાય છે. વિદેહલય તથા પ્રકૃતિલય પોતાના સંસ્કારયુક્ત ચિત્ત વડે કૈવલ્યપદના જેવી સ્થિતિને પામે છે. એ સ્થિતિનું વૃત્તિરહિતપણું એ કૈવલ્ય સાથે સરૂપપણું છે અને ભોગમોક્ષરૂપ અધિકારયુક્ત સંસ્કારનું શેષપણું તે કૈવલ્યથી વિરૂપપણું છે; માટે આ સ્થિતિને કૈવલ્યપદના જેવી કહી છે. આ વિદેહલય તથા પ્રકૃતિલયના સંસ્કારોનો જ્યારે વિપાક થાય છે. ત્યારે તેઓ પોતાના તે સંસ્કારાનુસાર પુન: સંસારમાં પ્રવેશ કરે છે. વિદેહલય અને પ્રકૃતિલય પુરુષોને વિવેકખ્યાતિ પ્રાપ્ત થતી નથી, તેથી તેઓનું સાધિકાર ચિત્ત લીન થયા છતાં પણ પુન:વ્યુત્થાનાવસ્થાને પામીને સંસારમાં પડે છે. અને વિવેકખ્યાતિને પામેલા પુરુષનું ચિત્ત કૃતાર્થ થયું છે, માટે દેહપાત પછી તે પોતાના કારણમાં અત્યંત લીન થઈ જાય છે.

( જૈન ) એક પ્રકારનું અવધિજ્ઞાન, જે નારક અને દેવોને હોય છે; જન્મસિદ્ધ અવધિજ્ઞાન. જે અવધિજ્ઞાન જન્મતાંની સાથે જ પ્રગટ થાય છે તે ભવપ્રત્યય અર્થાત્ જેના આવિર્ભાવને માટે વ્રત, નિયમ આદિ અનુષ્ઠાની અપેક્ષા નથી એવું જન્મસિદ્ધ અવધિજ્ઞાન ભવપ્રત્યય કહેવાય છે. પ્રત્યય, કારણ અને નિમિત્ત એ ત્રણે એકાર્થવાચક શબ્દો છે. અહીં ભવપ્રત્યય શબ્દ બાહ્ય નિમિત્તની અપેક્ષાએ કહેલ છે. અંતરંગ નિમિત્ત તો દરેક પ્રકારના અવધિજ્ઞાનમાં અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ હોય છે.