4 |
[ સં. વહ્ ( ભાર ઉપાડવો ) ઉપરથી ઉષ્ટ્ર; પ્રા. ઉટ્ટ ] |
न. |
રણનું એક જનાવર; રેતીમાં ખાસ ઉપયોગી પશુ; સાંઢિયો; દીર્ધગતિ; દીર્ધગ્રીવ; અરણ્યનૌકા; કંટકભક્ષક; કંટકાશન; શરભ. ઉષ્ટ્ર શબ્દનો અર્થ વહ્ એટલે ભાર ઉપાડવો એ ધાતુ ઉપરથી થયો છે અને તેનો અર્થ ભાર ઊંચકનાર થાય છે. સંસ્કૃત ઉષ્ટ્રમાં પ્રાકૃતની અસરથી અસલ નહિ તેવું અનુસ્વાર દાખલ થતાં ઊંટ શબ્દ થયો. તે ગરમ અને પાણી વગરના દેશમાં બહુ થતું હોઈને એશિઅ અને આફ્રિકના ગરમ પ્રદેશમાં જોવામાં આવે છે. તેનું મૂળ સ્થાન આફ્રિક અને એશિઅ ખંડનો પૂર્વ ને પશ્ર્ચિમ ભાગ છે. સાતથી આઠ ફુટ ઊંચા ચોપગા અને ભારબરદારી આ પ્રાણીની આકૃતિ બહુ બેડોળ હોય છે. મોઢું નાનું ને લાંબું, હોઠ લબડતા, ડોક લાંબી ને કમાનદાર, ડોળા મોટા, દેખાવ શાંત, પીઠ ઉપર ખૂંધ, શરીરના પ્રમાણમાં પગ પાતળા અને હાથી કરતાં લાંબા, કાન ને પૂછડું ટૂંકાં, શીંગડાં વગરનું અને રંગે પીળાશ પડતું, તપખીરી કે ભૂરૂં હોય છે. ઘોડા કરતાં ચારગણો બોજો તે ઉપાડી શકે છે. પેટમાં ૩૦ થી ૪૦ દિવસ ચાલે એટલો ખોરાક તે સંઘરી રાખે છે. એ ખામોશવાળું પ્રાણી છે; પણ ખીજવનારનું વેર વાળે છે. તે પાણીમાં પડે તેવું જ ઊથલી જાય ને ડૂબતું બચવા કાંઈ જ પ્રયાસ કરતું નથી. ઊંટની બે જાત: એક સાધારણ અથવા અરબી અને બીજી બગદાદી અથવા બલ્ખી. અરબી ઊંટની પીઠ ઉપર એક ઢેકો હોય અને તે અરબસ્તાન, ભારતવર્ષ અને ઉત્તર આફ્રિકામાં જોવામાં આવે છે. બગદાદીની પીઠ ઉપર બે ઢેકા હોય અને ખાસ તે એશિઅના મધ્ય પ્રદેશ, તુર્કસ્તાન, ઈરાન, તિબેટ, તાતાર અને ચીનમાં જોવામાં આવે છે. ઊંટના વાળ પીંછી અને કપડાં બનાવવામાં વપરાય છે. આ પ્રાણી ઉપર માત્ર સવારી જ કરતા નથી, પણ તેનું દૂધ, માંસ, અને ચામડું એ બધું કામમાં લે છે. તેનું જીવન ચાળીશ વર્ષનું મનાય છે. તે ભારે બોજો ઉપાડી સેંકડો ગાઉની મજલ કરી શકે છે. વળી તે પાણી વગર કેટલાક દિવસ રહી શકે છે. ઊંટડી એક વેતરે એક બચ્ચું આપે. તેનું દૂધ ઘણું ઘાટું હોય.
રૂઢિપ્રયોગ
૧. અઢારે વળ્યાં ઊંટનાં અંગ વાંકાં = અષ્ટાવક્ર; કદરૂપું; કૂબડું.
૨. ઊંટ આગળ કરવું = જોખમ સામે બીજાને આગળ કરવો. ગઢનાં ખીલાવાળાં બારણાં આગળ ઊંટ રાખી હાથી પાસે ધક્કો મરાવે છે, જેથી ઊંટ મરી જાય ને હાથીના જોરે કિલ્લાનાં બારણાં તૂટી પડે. તે ઉપરથી આ પ્રયોગ થયો છે.
૩. ઊંટ ગાંગરતાં પલાણ = અનિચ્છાએ કોઈ પાસેથી કામ લેવું તે.
૪. ઊંટ ઘડીની વાવડી = રણમાં ઊંટ વાવ સમાન છે; ક્યાંય પાણી ન મળે ત્યારે માણસો ઊંટની હોજરીમાંથી પાણી કાઢી પોતાનો જીવ બચાવે છે.
૫. ઊંટ ચઢે કુત્તા કાટે = ઊંટે બેઠાં કૂતરૂં કરડે; અણધારી આફત આવી પડે.
૬. ઊંટ જેવડો થયો પણ અક્ક્લ ન આવી = લાંબો થવા છતાં હોશિયારી ન આવવી.
૭. ઊંટ જેવું = મૂર્ખ.
૮. ઊંટ ને વળી ઉકરડે ચડ્યો = કુપાત્રને વધુ પડતી લાયકાત મળે તો તે જીરવી શકે નહિ.
૯. ઊંટ, બ્રાહ્મણ ને વાંદરાં એ ત્રણ છૂપાં ન રહે = તોફાની જ્યાં જાય ત્યાં તોફાન કર્યા વગર રહે નહિ.
૧૦. ઊંટ, બ્રાહ્મણ, ભોજલું ( લાલ મોંનું વાંદરૂં ) એ ત્રણેનો વિશ્વાસ નહિ-એ ત્રણેને હોડીમાં ન બેસાડવાં = અટકચાળું હોય તેને જોઈ વિચારીને કામ સોંપવું.
૧૧. ઊંટ મરે તો સરકારનું = જેને કાંઈ લેવાદેવા ન હોવા તે. કાંઈ લાગતુંવળગતું ન હોય અને ઘાલમેલ કરતો હોય તેને માટે આ પ્રયોગ વપરાય છે.
૧૨. ઊંટ મરે ત્યારે મારવાડ-માળવા ભણી જુએ = વતન માટે સોને બહુ પ્રેમ હોય. ભૂવો ધૂણે ત્યારે ઘર તરફ નાળિયેર નાખે; બધાની નજર પોતાના લાભ તરફ હોય.
૧૩. ઊંટ માથે ઊંઘાય નહિ = સલામતી વગરના ઠેકાણે સુખશાંતિ ન હોય.
૧૪. ઊંટ મેલે આકડો ને બકરી મેલે કાંકરો = જે મળ્યું તે ખાવું; ઊંટ આકડા સિવાય ને બકરી કાંકરા સિવાય બધું ખાય છે તે ઉપરથી આ પ્રયોગ બન્યો છે.
૧૫. ઊંટ લાંબું તો પૂછડું ટૂંકું = બધી જાતની સરખાઈ ન હોવી.
૧૬. ઊંટડો કેણી-કઈ તરફ બેસશે ? = પરિણામ કેવું આવશે ? ફળ શું નીપજશે ?
૧૭. ઊંટના અવળા પગ = કહેલ હોય તેથી ઊલટું કરવું.
૧૮. ઊંટના ઊંટ ગળી જવા = મોટી રકમો ઓહિયાં કરી જવી.
૧૯. ઊંટનાં અઢારે વાંકાં = મૂર્ખ માણસથી કાંઈ સારૂં થાય નહિ.
૨૦. ઊંટનાં શીંગડાં = અસંભવિત વાત. કેમકે, ઊંટને શીંગ હોતાં નથી.
૨૧. ઊંટની બોલી બોલવી = ઊલટી કરવી. ઊલટીનો અવાજ થવો.
૨૨. ઊંટનું પગલું જાણતો નથી = ઊંટનાં પગલાં જેવી મોટી બાબત તે ઓળખતો નથી. બિનવાકેફગાર માણસ માટે આમ કહેવાય છે.
૨૩. ઊંટને તો બારેય દહાડા અગાસુ = હમેશા એકસરખી દુ:ખવાળી સ્થિતિમાં રહેવું.
૨૪. ઊંટને મોઢે જીરૂં = બહુ ખાઉધરા આગળ કોઈ સ્વાદવાળી ચીજ ઊપડી જતાં વાર લાગતી નથી. કોઈ ખાવાની વસ્તુ ઊંટ આગળ બહુ વાર રહે નહિ.
૨૫.ઊંટને મોવાસો હોય કે ? = કોઈ બાબતનો અણગમો ન હોવો. ઢોરને મોવાસો થાય એટલે કાંઈ ખાઈ શકે નહિ, પણ ઊંટ તો આકડા સિવાય બધું ખાય છે, એટલે કે તેને મોવાસો હોતો નથી.
૨૬. ઊંટને મોંએ ઝાંખરાં = કમનસીબ જ્યાં જાય ત્યાં દુ:ખ જ ભોગવે.
૨૭. ઊંટને શીંગડાં જોઈને જ નથી આપ્યાં = કુદરતે સૌને પોતપોતાની જરૂરિયાત અને લાયકાત પ્રમાણે આપેલું હોય છે.
૨૮. ઊંટે કાઢ્યા ઢેકા તો માણસે કર્યાં કાઠાં = સીધી રીતે ન માનનારને આડી રીતે મનાવવા ગોઠવણ કરાય છે.
૨૯. ઊંટે ચઢીને આવજે = લેણું લેવાને ખુશીથી ગમે તે વખતે આવજે; લેણું લેવા છાનોમાનો ન આવતાં બધાં દેખાતાં આવજે.
૩૦. ઊંટે ચઢીને ઊંઘવુંને સંભારીને નામું લખવું = નુકસાનીવાળું કામ કરવું. ઊંટે ચડીને ઊંઘવાથી પડી જવાય અને વાગે તેમ જ માત્ર યાદ કરીને નામું લખવાથી વખતે કેટલુંક ભૂલી જવાય. એ બેય નુકસાનવાળાં કામ છે.
|