| 1 |
|
पुं. |
( સંગીત ) અમુક વખતને અંતરે બંને હાથથી નિયમિત રીતે તાળી મારવી તે. એકતાલ, દ્વિતાલ, લાવણી, દાદરો, તેવરો, ગઝલ, ઝપતાલ, સૂલફાક, એક્કો, ધ્રુપદ, ચૌતાલ, આડચૌતાલ, ધમાર, હોરી દીપચંદી, ઝૂમરો, જલદ ત્રિતાલ, પંજાબી, તિલવાડો, ખ્યાલ, ટપ્પો, સવારી, ફરોદસ્ત વગેરે જુદી જુદી માત્રાને અંતરે અપાતા તાલ છે.
|
| 11 |
|
पुं. |
ગાયનના ઠોકનું માપ. ગાયનમાં અથવા વાદ્યમાં જેમ ઊંચા તથા નીચા સ્વર છે, તે જ પ્રમાણે દીર્ઘ તથા હ્રસ્વ સ્વર પણ હોય છે. આ દીર્ઘ તેમજ હ્રસ્વ સ્વર ગાવામાં અથવા વગાડવામાં જે નિયમિત અવકાશ યોજવામાં આવે છે તેને તાલ કહે છે. સ્વર બોલવાને વખતે હાથથી અથવા કાંસ્યપાત્રની બે નાની વાટકી લઈને તે વડે એકસરખા એક પછી એક ઠેકા દેવામાં આવે છે, તેને પણ તાલ કહેવાય છે. આવી રીતે એક પછી એક ઠેકા દીધાથી એકજ પ્રકારનો તાલ વાગે છે અને તેનો વિસ્તાર થતો નથી. માટે ત્રણ ઠેકાનો એક, ચાર ઠેકાનો એક, પાંચ ઠેકાનો એક, એમ અકેક ઠેકો વધારીને ઘણા પ્રકારના તાલના વિસ્તાર કરીને એમનાં જુદાં જુદાં નામ યોજવામાં આવ્યાં છે. મુખ્ય સાત તાલ છેઃ ધૃતાલ, મઠતાલ, રૂપકતાલ, ઝંપાતાલ, ત્રિપુટતાલ, આડતાલ અને એકતાલ. આ સાતે તાલને દક્ષિણ હિંદુસ્તાનના લોકો આડાચવતાલા, સુલફાક, રૂપકતાલ અથવા એક્કો ઝંપાતાલ, ત્રિબટ આધા, તિતાલા અથવા તિલવાડા, ચૌતાલ અને એકતાલા કહે છે. દરેક તાલમાં પાંચ જાતિ હોય છે, એટલે સાત તાલ માંહેનો દરેક તાલ પાંચ તરેહથી ઠેકા દઈને લેવાય છે. આ પાંચ જાતિ એટલે ચતસ્ર, તિસ્ર, મિશ્ર, ખંડ અને સંકીર્ણ મળીને એકંદર પાંત્રીસ તાલ બને છે. સંગીતના સંસ્કૃત ગ્રંથોમાં તાલના બે પ્રકાર માનેલા છેઃ માર્ગ અને દેશી. ભરત મુનિના મત પ્રમાણે માર્ગ ૬૦ છેઃ ચંચત્પુટ, ચાટપુટ, ષટ્પિતાપુત્રક, ઉદ્ઘટ્ટક, સન્નિપાત, કંકણ, કોકિલારવ, રાજકોલાહલ, રંગવિદ્યાધર, શચીપ્રિય, પાર્વતીલોચન, રાજચૂડામણિ, જયશ્રી, વાદકાકુલ, કંદર્પ, નલકૂવર, દર્પણ, રતિલીન, મોક્ષપતિ, શ્રીરંગ, સિંહવિક્રમ, દીપક, મલ્લિકામોદ, ગજલીલ, ચર્ચરી, કુહક્ક, વિજયાનંદ, વીરવિક્રમ, ટૈગિક, રંગાભરણ, શ્રીકીર્ત્તિ, વનમાલી, ચતુર્મુખ, સિંહનંદન, નંદીશ, ચંદ્રબિંબ, દ્વિતીયક, જયમંગલ, ગંધર્વ, મકરંદ, ત્રિભંગી, રતિતાલ, વસંત, જગઝંપ, ગારુડિ, કવિશેખર, ઘોષ, હરવલ્લભ, ભૈરવ, ગતપ્રત્યાગત, મલ્લતાલી, ભૈરવમસ્તક, સરસ્વતીકંઠાભરણ, ક્રીડા, નિઃસારુ, મુક્તાવલી, રંગરાજ, ભરતાનંદ, આદિતાલક અને સંપર્કેષ્ટ. તે જ પ્રમાણે દેશી તાલ ૧૨૦ પ્રકારના છે.
|
