કાળું; આસમાની (2) પુંo એક જાતનો વાંદરો (3) મોરથૂથુ (4) ગળી (5) (સં.) રામની વાનરસેનાનો એક સેનાપતિ

( જ્યોતિષ ) અઠ્ઠયાસી માંહેનો એ નામનો એક ગ્રહ.

અંશ; ભાગ.

આખે શરીરે કાળા રંગનો વાંદરો.

આસમાની ડાઘ; મારથી પડેલો નીલા કે કાળા રંગનો ડાઘ; સોળ.

( પુરાણ ) એ નામના એક બ્રહ્મર્ષિ.

એ નામનો એક દિગ્ગજ.

એ નામનો એક નાગ.

( પિંગળ ) એક પ્રચૂર્ણગીતિ માત્રામેળ છંદ. તે સ્ક્રંધક ગીતિનો એક છંદ છે. તેમાં ૨૪ લઘુ અને ૨૦ ગુરુ મળી ૪૪ અક્ષર અને ૬૪ માત્રા આવે છે.

( પિંગળ ) એક સમવૃત્ત વર્ણમેળ છંદ. તે અષ્ટિ છંદનો એક ભેદ છે. તેને અશ્વગતિ, નીલસ્વરૂપ, વિશેષિકા, વિશેષક, વિશેષ, લીલા, પદનીલ, ખગતિ છંદ પણ કહે છે. તેમાં પાંચ ભગણ અને એક ગુરુ મળી સોળ વર્ણ આવે છે.

કાળો રંગ; ગળીનો રંગ; નીલો રંગ.

( પુરાણ ) કિષ્કિંધાની દક્ષિણે આવેલી માહિષ્મતી નગરીનો એ નામનો એક રાજા. તેના સંબંધમાં મહાભારતમાં નીચે મુજબ કથા છેઃ નીલ રાજાને એક અત્યંત રૂપાળી કન્યા હતી. તેના ઉપર મોહિત થઈને અગ્નિ દેવતા બ્રાહ્મણના વેશમાં રાજા પાસે તેની કન્યા માગવા આવ્યા. કન્યા મળતાં અગ્નિદેવે રાજાને વરદાન આપ્યું કે, જે શત્રુ તમારા ઉપર ચડાઈ કરશે તે ભસ્મ થઈ જશે. પાંડવોના રાજસૂય યજ્ઞ વખતે સહદેવે માહિષ્મતી નગરીને ઘેરો ઘાલ્યો. પોતાની સેનાને ભસ્મ થતી જોઈ સહદેવે અગ્નિદેવની સ્તુતિ કરી. અગ્નિદેવે પ્રકટ થઈ કહ્યું કે, નીલના વંશમાં જ્યાંસુધી કોઈ રહેશે ત્યાંસુધી હું તેની રક્ષા કરીશ. અંતમાં અગ્નિની આજ્ઞાથી નીલે સહદેવની પૂજા કરી અને સહદેવ તેની અધીનતા સ્વીકારી ચાલ્યો ગયો.

( પુરાણ ) કુબેરના નવ માંહેનો આઠમો નિધિ.

ગળી.

ગળીનાં વસ્ત્ર જેણે પહેરેલ છે એવો એક યમ.

દશ હજાર અરબની સંખ્યા.

નૃત્યનાં એકસો આઠ માંહેનું એક કરણ.

( પુરાણ ) ભારતના યુદ્ધમાં પાંડવના પક્ષનો અનૂપ દેશનો રાજા. તેને અશ્વત્થામાએ માર્યો હતો.

મહાભારતમાં જણાવેલો વૈદૂર્યમય પ્રાચીન પર્વત.

મંગલ ઘોષ.

મોરથૂથુ.

( પુરાણ ) રમ્યક પર્વતની સીમા ઉપર આવેલો ઇલાવૃત્ત ખંડનો એ નામનો એક પર્વત.

( પુરાણ ) રામની વાનરસેનાનો એ નામનો એક સેનાપતિ. તે અગ્નિનો પુત્ર અને વિશ્વકર્માના અંશ વડે જન્મેલો મનાય છે. તેણે તથા નલ નામના વાનરે સમુદ્ર ઉપર પથ્થરનો પુલ બાંધ્યો હતો. એવી કથા પ્રસિદ્ધ છે કે, જ્યારે નલ અને નીલ નાના બાળકો હતા, ત્યારે સમુદ્ર કિનારે રમતાં રમતાં ઋષિમુનિઓના આશ્રમમાંથી શાલિગ્રામ વગેરે પથ્થરની મૂર્તિઓ લાવી સમુદ્રમાં નાખતાં હતા. આ પ્રકારે મૂર્તિઓ ખોવાવાથી મુનિઓ નલ અને નીલને બાળક જાણી તેમના ઉપર ગુસ્સે ન થતા અને તેમને શિક્ષા પણ ન કરતા. એક દિવસ એક મુનિએ એમ કહી દીધું કે, ઓ, તમારા હાથનો સ્પર્શ પામેલ પથ્થર પાણીમાં નહિ ડૂબે. આ પ્રમાણે મુનિઓએ પોતાની ઉપાસ્ય મૂર્તિની રક્ષા કરી અને તેમના આશીર્વાદથી નલ અને નીલે સેતુ બાંધી પોતાના ઉપાસ્ય દેવની સેવા કરી.

લાંછન; કલંક.

વડનું ઝાડ.

વૃષપૂજા; નીલોદ્વાહ કર્મ.

શિવનાં હજાર માંહેનું એક નામ.

( પુરાણ ) સોમવંશી પુરુકુલોત્પન્ન અજમીઢને નીલિનીને પેટે થયેલો પુત્ર.

કર્મવાદીઓ માંહેની એક જાતિ. ભીક્ષુ વગેરે કર્મવાદી લોકોનો નીલ જાતિમાં સમાવેશ થાય છે.

ગળીનો છોડ. તે બે ત્રણ હાથ ઊંચો થાય છે. તેનાં પાંદડાં ચમેલીનાં પાન જેવાં અને ડાળીની બંને બાજુ હારમાં આવેલાં હોય છે. ફૂલની મંજરી હોય છે. આ છોડની લગભગ ૩૦૦ જાત છે, પણ જેમાંથી નીલો રંગ કાઢવામાં આવે છે તે છોડ હિંદનો છે અને અરબસ્તાન, મિસર તથા અમેરિકમાં પણ વવાય છે. આ છોડનું આદિસ્થાન હિંદ છે અને તેમાંથી રંગ પણ પહેલવહેલો હિંદમાં કાઢવામાં આવ્યો હતો. ઈ. સ. ૮૦માં સિંધના એક કિનારાના ગામથી ગળીને બહાર મોકલાયાનું એક પ્રાચીન યૂનાની લેખકે લખ્યું છે. તે પછી ઘણા વિદેશીઓએ અહીં ગળી વવાતી હોવાનું જણાવ્યું છે. ઈ.સ.ના પંદરમાં સૈકામાં અહીંથી યરપના દેશોમાં ગળી જવા લાગી, ત્યારથી ત્યાંના લોકોનું ગળી તરફ ધ્યાન ગયું. યરપમાં ગળીનું કામ પહેલવહેલું હોલંડવાળાએ શરૂ કર્યું અને કેટલાક વખત સુધી ગળીની રંગાઈ માટે તેઓ યરપભરમાં નિપુણ ગણાતા હતા. ગળીના કારણથી જ્યારે ત્યાંની કેટલીક વસ્તુના વેપારમાં ધક્કો પહોંચવા લાગ્યો, ત્યારે ફ્રાંસ, જર્મનિ વગેરે કાયદા વડે ગળીની આવક બંધ કરવા ઉપર વિચાર કરવા લાગ્યા. સને ૧૬૬૦ સુધી ઇંગ્લંડમાં ગળીને વિષ સમજવામાં આવતું હતું અને તેથી ત્યાં તેની આયાત સામે અટકાયત હતી. પછી બેલજિયમમાંથી ગળીનો રંગ બનાવનારાઓને બોલાવવામાં આવ્યા અને તેઓએ તે કામ શીખવ્યું. શરૂઆતમાં બિહાર, બંગાળ વગેરેથી નહિ પણ ગુજરાત અને તેની આસપાસના દેશોમાંથી ગળી યરપ જતી હતી. ઈસ્ટ ઇંડિઅ કંપનિએ જ્યારે ગળીના કામ ઉપર ધ્યાન આપ્યું, ત્યારે બંગાળ, બિહારમાં ગળીની ઘણી વખારો ઊઘડી અને ગળીની ખેતીની બહુ ઉન્નતિ થઈ. જુદાં સ્થાનોમાં ગળીની ખેતી જુદી જુદી ઋતુમાં અને જુદી જુદી રીતે થાય છે. કેટલેક ઠેકાણે ગળીનો પાક ત્રણ મહિના અને કેટલેક ઠેકાણે અઢાર મહિના ખેતરમાં રહે છે. જ્યાં આ છોડ ઘણા વખત સુધી ખેતરમાં રહે છે, ત્યાં ઘણી વાર તેનાં પાંદડાં કાપી લેવામાં આવે છે. પણ હવે ઝાઝો વખત આ પાકને ખેતરમાં રાખવાનો રિવાજ બંધ પડતો જાય છે. બિહારમાં ફાગણ ચૈત્રમાં ગળી વવાય છે. ગરમીમાં તો તે છોડ વધતો નથી, પણ વરસાદ પડતાં જોરથી ડાળી અને પાંદડાં નીકળી આવી વધે છે. આથી અષાડમાં પહેલી કલમ એટલે કાપણી થાય છે અને ડાળી વગેરે કારખાનામાં મોકલી દેવામાં આવે છે. ખેતરમાં ખૂંટા રહે છે. કલમ કર્યા પછી ખેતરને ફરી ખેડવામાં આવે છે, જેથી વરસાદનું પાણી સારી રીતે જમીનમાં ઊતરે અને ખૂંટા ફરીને વધી છોડનું રૂપ ધારણ કરે. બીજી કાપણી શિયાળામાં થાય છે. ગળીનો રંગ બે રીતે કાઢવામાં આવે છે. લીલા છોડમાંથી અને સૂકા છોડમાંથી. કાપેલ લીલા છોડને નાંદોમાં દબાવીને ભરે છે અને તેની ઉપર પાણી ભરે છે. બાર ચૌદ કલાક પાણીમાં રાખતાં તેનો રંગ પાણીમાં ઊતરી આવે છે અને પાણી આછા લીલા રંગનું થાય છે. તે પછી પાણી બીજી નાંદમાં નાખવામાં આવે છે. ત્યાં દોઢ બે કલાક લાકડીથી હલાવી મથવામાં આવે છે. મથવાનું કામ યંત્રના ચક્રથી પણ કરાય છે. મથ્યા પછી પાણીને ઠરવા દેવામાં આવે છે, જેથી થોડા વખતમાં માલ નીચે બેસી જાય છે. પછી નીચે બેઠેલ ગળી સાફ પાણીમાં મેળવી ઉકાળવામાં આવે છે. તે પછી વાંસની ટોપલીઓ ઉપર પાથરેલ મોટા કપડાની ચાંદની ઉપર ઢાળવામાં આવે છે. ચાંદની ગળવાનું કામ કરે છે. પાણી નીતરીને વહી જાય છે અને ચોખ્ખી ગળી લાહીના રૂપમાં રહી જાય છે. આ ગળી નાનાં નાનાં કાણાંવાળી એક પેટી, જેની અંદર ભીનું કપડું મઢેલું હોય છે તેમાં દબાવવામાં આવે છે, જેથી સાત આઠ આંગળ મોટો થર જામી જાય છે. તેના કટકા કરી ધીર ધીરે સુકાવા માટે રાખી દેવામાં આવે છે. સુકાતાં તેના કટકા ઉપર એક પોપડી જામી જાય છે, જેને સાફ કરવામાં આવે છે. આ કટકા ગળીને નામે વેચાય છે. મિતાક્ષરા, વિધાન, પરિજાત વગેરે ધર્મશાસ્ત્રોના કેટલાક ગ્રંથોમાં બ્રાહ્મણોને ગળીમાં રંગેલ કપડાં પહેરવાનો નિષેધ છે.

( જૈન ) છ માંહેની એક પ્રકારની લેશ્યા.

નાઇલ નદી.

પાણી ઉપર થતી એક જાતની વનસ્પતિ.

બાણસમૂહ.

વ્હેલ નામની માછલી. જગતનાં સર્વ પ્રાણીઓમાં તે મોટી હોય છે. જન્મવેળા જ તેની લંબાઈ ચોવીશ ફૂટની હોય છે.

એક જાતનું જંગલી પ્રાણી; રોઝ.

( શિલ્પ ) એક જાતનું ત્રિશાળઘર. વર્ધમાન ઘરની પછીતે એક અલિંદ, ઘરના મુખ આગળ બે અલિંદ તેમજ ઘરની જમણી તરફ એક અલિંદ અને વચ્ચે ષટ્દારુ આવે તો તે નીલ ઘર કહેવાય. વેદબુદ્ધિનું મુખ પશ્ચિમે હોય તો તે પણ નીલ નામનું ઘર કહેવાય.

એક જાતનું રત્ન; ઇંદ્રનીલમણિ; નીલમ.

કાચલવણ.

તાલીસપત્ર.

( જૈન ) નીલવર્ણ નામની નામકર્મની એક પ્રકૃતિ. તેના ઉદયથી જીવ નીલો રંગ પામે છે.

વિષ; ઝેર.

અર્ધું; અડધું.

ગળીથી રંગેલું.

નીલ રંગવાળું; લીલું.

શ્યામ; કાળા રંગનું; ઘેરૂં આસમાની.