ચતુર; પ્રવીણ (2) પુંo (સં.) પાર્વતીના પિતા

અત્રિ ઋષિ.

( પુરાણ ) ઉત્તાનપાદ વંશના ચક્ષુર્મનુના કુળના પ્રાચીન બહિષદનો પૌત્ર અને દક્ષપ્રચેતાનો પુત્ર; એ નામનો પ્રજાપતિ. તેને પ્રાચેતસ કહેતા. તે પૂર્વના દક્ષનો અંશાવતાર હતો. તેને પાંચજની અથવા અસિકિન અને વારિણી નામે બે સ્ત્રી હતી. પાંચજનીને પેટે તેણે દશ હજાર પુત્ર થયા હતા. તેમાં હર્યશ્વ મુખ્ય હતો. બ્રહ્મપુત્ર નારદે તેમને બ્રહ્મતત્ત્વનો ઉપદેશ કરીને પ્રજાવૃદ્ધિ કરતાં અટકાવી કોણ જાણે ક્યાં યે નસાડયા, તેનો પત્તો જ નથી. આ ખબર દક્ષને થતાં જ તેણે બીજી સ્ત્રી વારિણીને પેટે બીજા શબ્દલ પ્રમુખ દશ હજાર પુત્ર ઉત્પન્ન કર્યા. નારદે એમની પણ એવી જ વલે કરી. આ ઉપરથી એમણે ક્રોધ કરી નારદને દેહપાતનો શાપ આપ્યો અને ફરીથી માનસપુત્ર ઉત્પન્ન ન કરતાં મૈથુન ધર્મે સાઠ કન્યા ઉત્પન્ન કરી. તેમાંથી અદિતિ વગેરે તેર કન્યા કશ્યપને, મસ્ત્વતી ઇત્યાદિ દશ ધર્મ ઋષિને, અશ્વિની ઇત્યાદિ સત્તાવીશ સોમને, ચાર અરિષ્ટનેમિ ઋષિને, બે ભૃગુના પુત્ર ભૂત ઋષિને, બે કૃશાશ્વ ઋષિને અને બે અંગિરા ઋષિને આપી. તેમની મારફત ચાલુ મન્વંતરમાં પ્રજાવૃદ્ધિ કરાવી. ક્રોધ, તમસ, દમ, વિકૃત, અંગિરસ, કર્દમ અને અશ્વ એ નામના તેને સાત દીકરા હતા. હરિવંશ પ્રમાણે વિષ્ણુ પોતે દક્ષ થયા અને અનેક જાતનાં પ્રાણી ઉત્પન્ન કર્યાં.

( પુરાણ ) ઉશીનરનો પુત્ર એક રાજા; ઉશીનર રાજાને સુરથા નામની સ્ત્રીથી થયેલ ચાર માંહેનો એ નામનો એક દીકરો. મહાભારત પ્રમાણે દક્ષ બ્રહ્માના જમણા અંગૂઠામાંથી અને તેની પત્ની બ્રહ્માના ડાબા અંગૂઠામાંથી ઉત્પન્ન થયાનું મનાય છે.

એ નામનો અગ્નિ.

એ નામનો રસશાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ એક નાયક.

કૂકડો

( પિંગળ ) તગણ. નગણ, રગણ અને ગુરુ મળી દશ વર્ણનો એક સમવૃત્ત વર્ણમેળ છંદ. તે પંક્તિ છંદનો ભેદ છે.

દક્ષસંહિતા કરનાર એક મુનિ.

પંડિત; વિદ્વાન.

બળ.

મહેશ્વર; શંકર.

વિષ્ણુ.

વીર્ય.

શાણો માણસ.

( પુરાણ ) શિબિ રાજાનો એક ભાઈ.

શિવનો પોઠિયો.

( પુરાણ ) સૂર્યવંશી નરિષ્યંત રાજાનો પ્રપૌત્ર અને ચિત્રસેન રાજાનો પુત્ર. અને મીઢ્વાન નામે પુત્ર હતો.

( પુરાણ ) સ્વાયંભૂ મન્વંતરમાં બ્રહ્મદેવે નિર્માણ કરેલા દશ માંહેનો એક માનસપુત્ર; ઉમાનો પિતા. તે સઘળા પ્રજાપતિનો અધિપતિ હતો. સ્વાયંભૂ મનુએ પોતાની ત્રણ કન્યામાંથી પ્રસૂતિ નામની કન્યા તેને પરણાવી હતી. તેને પેટે અને સોળ કન્યાઓ થઈ હતી. તેમાંથી તેર કન્યા ધર્મ ઋષિને આપી હતી. બાકી ત્રણમાંથી સ્વાહા અગ્નિને, સ્વધા પિતરને અને સતી ભગવાન શંકરને આપી હતી. આ દક્ષ એક વખત શિવલોકમાં ગયો હતો. ત્યારે શિવે ઊભા થઈને તેનો સત્કર ન કરવાથી તેને ઘણો ક્રોધ ઉત્પન્ન થયો હતો. તેણે શિવની નિંદા કરી, પણ શિવે તેના તરફ ધ્યાન આપ્યું નહિ. એક સમયે દક્ષે મોટો યજ્ઞ આરંભ્યો. તેણે શિવ અને સતી સિવાય બધાને આમંત્રણ આપ્યાં. આ વાતની સતીને ખબર પડતાં તેણે શિવની પાસે જવાની આજ્ઞા માગી, પણ શિવે ના પાડી, છતાં તેણે બહુ હઠ પકડયાથી તેને આજ્ઞા આપી. ત્યાં દક્ષે તેનું અપમાન કરવાથી સતીએ પોતાના યોગાગ્નિ વડે દેહત્યાગ કર્યો. આ ખબર શિવને પહોંચતાં તેણે પોતાના ગણ વીરભદ્રને દક્ષને શિક્ષા કરવા મોકલ્યો. વીરભદ્રે આવીને સર્વ દેવ અને ઋષિની ફજેતી કરીને યજ્ઞનો વિધ્વંસ કર્યો. તેણે દક્ષનું માથું કાપી યજ્ઞના અગ્નિકુંડમાં હોમ્યું. આથી સર્વ દેવો બીને શિવને શરણે ગયા અને વીરભદ્રને પાછો કૈલાસમાં બોલાવી લેવા વિનતિ કરી. તેમણે શિવની પાસે દક્ષના યજ્ઞની સમાપ્તિ કરાવી. આ યજ્ઞ સ્વાયંભૂ મન્વંતરમાં બ્રહ્મપુત્ર દક્ષ પ્રજાપતિએ કર્યો હતો, પ્રાચેતસ દક્ષે નહિ.

મુખ્ય અઢાર માંહેની એક સ્મૃતિ.

એક જાતનું ઝાડ; ચિત્રક વૃક્ષ.

( શિલ્પ ) એક જાતનું દ્વિશાળ ઘર. જે દ્વિશાળ ઘરના મુખ આગળ ત્રણ અલિંદ હોય અને તે ત્રણ અલિદ આગળ એક મંડપ હોય તથા જે ઘરને એક અલિદ જમણી તરફ અને એક અલિંદ ડાબી તરફ અને એક અલિંદ પછીતે હોય તેવા ઘરનું મુખ દક્ષિણે હોય તો તે દક્ષ કહેવાય.

ચોસઠ માંહેનું એક તંત્ર.

આળસ રહિત.

કુશળ; ચતુર; ચાલક; નિપુણ; હોશિયાર; કાબેલ; પ્રવીણ.

ખબરદાર; ચંચળ; સાવધાન.

ચતુરાઈ ભરેલું; યુક્તિવાળું.

જેના હાથમાં કસબ હોય તેવું; આવડતવાળું.

ડાહ્યું; શાણું.

યોગ્ય; લાયક.

વિવેકી.